Ἡ στάση στό βάσανο πού ἔχεις εἶναι κίνηση πρός τό θεῖον.

 

 Η  στάση  στο βάσανο που έχεις είναι κίνηση προς το θείον. 

Όταν δεν προσπαθείς να το ξεπεράσεις με την ανθρώπινη 

λογική  και μένεις εκεί, τότε κινείσαι προς το Φως.

Άγ. Γρηγόριος Νύσσης

http://apantaortodoxias.blogspot.gr/2014/12/blog-post_997.html

Εἶναι κάτι τό ἄφθαστο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης

 

Σκοπός του ενάρετου βίου είναι η εξομοίωση προς το Θεό. Όμως αυτό που είναι χωρίς πάθη και καθαρό, ξεφεύγει εξολοκλήρου την απομίμηση από τους ανθρώπους. Γιατί είναι εντελώς αδύνατο να εξομοιωθεί η εμπαθής ζωή προς τη φύση που δεν επιδέχεται πάθη.

Αν όμως μόνο ο Θεός είναι μακάριος, όπως λέει ο Απόστολος (Α’ Τιμ. 6,15), κι η συμμετοχή του ανθρώπου στη μακαριότητα γίνεται με την εξομοίωση προς τον Θεό, τότε η μίμηση είναι αδύνατη.

Συνεπώς η μακαριότητα είναι κάτι το άφθαστο για τον άνθρωπο. Κι όμως, υπάρχουν ορισμένες ιδιότητες του Θεού που μπορούν, όσοι θέλουν, να τις μιμηθούν. Ποιές είναι αυτές; Νομίζω ότι ο Κύριος ονομάζει πτωχεία του πνεύματος τη θεληματική ταπεινοφροσύνη.

Άγιος Γρηγόριος Νύσσης

http://inpantanassis.blogspot.gr/

Ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης: « Αὐτὸ εἶναι ὁ ἀνθρώπινος βίος. Ἄμμος ἡ φιλοδοξία, ἄμμος ἡ ἐξουσία, ἄμμος ὁ πλοῦτος, ἄμμος καθετὶ ποὺ ἀπολαμβάνουν σωματικὰ οἱ ἄνθρωποι μὲ κόπο»

 

«Ἐὰν κάποιος, κυριευθεῖ ἀπὸ τὴν πλεονεξία, καὶ σὰν ἄλλη θάλασσα, ἐπεκτείνει τὴν ὑπερβολικὴ ἐπιθυμία γιὰ τὰ κέρδη, ποὺ τρέχουν μέσα σὲ αὐτὴν ἀπὸ παντοῦ μὲ τρόπο ἄπληστο, αὐτός, βλέποντας πρὸς τὴν πραγματικὴ θάλασσα, ἂς θεραπεύσει τὸ πάθος του.

Γιατί, ὅπως ἐκείνη δὲν ξεπερνάει τὸ ὅριό της, μολονότι δέχεται ἀμέτρητες ποσότητες ὑδάτων, ποὺ εἰσρέουν σὲ αὐτήν, ἀλλὰ παραμένει στὸ ἴδιο σημεῖο, σὰν νὰ μὴν ἔχει προστεθεῖ σὲ αὐτὴν καμία νέα ποσότητα νεροῦ, κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο καὶ ὁ ἄνθρωπος, ὅταν παραμένει στὰ ὅριά του, ἀπολαμβάνοντας τὰ ἀγαθά, τὰ ὁποία ἀποκτᾶ, δὲν μπορεῖ νὰ συναυξάνει μαζὶ μὲ τὸν πλοῦτο τῶν ἀγαθῶν καὶ τὴ λαιμαργία τῆς ἀπόλαυσης. 

Ἀλλά, ἐνῶ δὲν σταματᾶ ἡ εἰσροὴ τῶν ἀγαθῶν μέσα του, διατηρεῖ στὰ μέτρα τῆς τὴν ἐπιθυμία τῆς ἀπόλαυσης. Ἐφόσον, λοιπόν, δὲν μπορεῖ ἡ ἀπόλαυση νὰ ξεπεράσει τὰ φυσικά της ὅρια, γιὰ ποιὸ λόγο νὰ ἐπιδιώκουμε τὶς πλέον αὐξήσεις τῶν ἐσόδων, τὴ στιγμὴ ποῦ ποτὲ δὲν προσφέρουμε ἀπὸ τὸ πλεόνασμα, τὸ ὁποῖο προκύπτει ἀπὸ τὰ νεότερα κέρδη, προκειμένου νὰ ἐλεήσουμε τοὺς ἄλλους;

Ἐπειδὴ ὅμως, ὅπως ἑρμηνεύσαμε τὴν ἔννοια τῆς ματαιότητας, ματαιότητα εἶναι, ἢ λόγος ἀνόητος, ἢ πράγμα ἀνώφελο, νομίζω ὅτι καλὰ ἀρχίζει ὁ Ἐκκλησιαστῆς ἀπὸ αὐτὸ τὸ σημεῖο τὸ λόγο. Καὶ αὐτὸ γιὰ νὰ μὴν θεωρήσουμε ὡς ὑπαρκτὸ τίποτε ἀπὸ ὅσα γίνονται, οὔτε καὶ ἀπὸ ὅσα λέγονται, ἐφόσον ἀποβλέπει πρὸς αὐτὸν ἐδῶ τὸ σκοπό, δηλαδὴ στὴν παροῦσα ζωή. Γιατί κάθε ἀνθρώπινη προσπάθεια ποὺ καταβάλλεται γιὰ κάτι πέρα ἀπὸ τὴ ζωή, μοιάζει μὲ τὰ παιχνίδια ποὺ παίζουν στὴν ἄμμο τὰ νήπια. Γι’ αὐτὰ ἡ ἀπόλαυση τῶν ἔργων σταματᾶ μαζὶ μὲ τὴν προσπάθεια γιὰ τὰ ἔργα. Γιατί μόλις σταματήσουν νὰ χτίζουν, σωριάζεται καὶ ἡ ἄμμος γύρω της, χωρὶς νὰ ἀφήσει κανένα σημάδι τῶν κόπων, ποὺ κατέβαλαν τὰ παιδιά. 

Αὐτὸ εἶναι ὁ ἀνθρώπινος βίος. Ἄμμος ἡ φιλοδοξία, ἄμμος ἡ ἐξουσία, ἄμμος ὁ πλοῦτος, ἄμμος καθετὶ ποὺ ἀπολαμβάνουν σωματικὰ οἱ ἄνθρωποι μὲ κόπο. Μέσα σὲ αὐτὰ τὰ ἀνύπαρκτα ματαιοπονοῦν τώρα οἱ μικρόψυχοι καὶ ὑποβάλλονται σὲ πολλοὺς κόπους γιὰ τὸ κάθε ἕνα ἀπὸ αὐτά, και μόνο ὅταν ἐγκαταλείψουν τὸ χῶρο τῆς ἄμμου, ἐννοῶ τὴ σωματικὴ ζωή, τότε θὰ καταλάβουν καλὰ τὴν ματαιότητα τῆς ἐδῶ διαμονῆς. Γιατί ἡ ἀπόλαυση μένει πίσω μαζὶ μὲ τὴ ὑλικὴ ζωή, ἐνῶ δὲν παίρνουν μαζί τους τίποτε ἄλλο εκτός ἀπὸ τὴν συνείδηση μόνο». 

(Ἀπὸ τὸν πρῶτο λόγο τοῦ ἄγ. Γρηγορίου Νύσσης, «Εἰς τὸν Ἐκκλησιαστήν», Π. Μπρούσαλη).

Πηγή

 

https://paraklisi.blogspot.gr/2017/01/blog-post_247.html

«Τό πάθημα τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης»

Οι Άγιοι της Εκκλησίας μας δε διστάζουν μέσα στις ομιλίες τους να αναφέρουν και προσωπικά τους γεγονότα, αυτά που συνέβησαν στη ζωή τους.

 Σε μια ομιλία του ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, για τους Αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες, μάς διηγείται αυτό που έπαθε σε μικρή ηλικία την ημέρα μνήμης των Αγίων Μαρτύρων.

Το διηγείται ο ίδιος και ας το διαβάσουμε για να ωφεληθούμε:

“Αν πρέπει να προσθέσω και κάτι από όσα αποκλειστικά με αφορούν, θα σας πω. Όταν ήταν να τελέσω την πρώτη πανήγυρη για τα λείψανά τους και ν’ αποθέσομε τη λάρνακά τους στον άγιο σηκό, η μητέρα μου (γιατί αυτή ήταν που συγκέντρωνε και οργάνωνε την εορτή) με διέταξε να πάω για να λάβω μέρος στα δρώμενα, ενώ βρισκόμουν μακριά και ήμουν νέος ακόμα και ανήκα στους λαϊκούς.

Κι όπως κάνομε σε πράγματα πολύ βιαστικά, επειδή ήμουν απασχολημένος, δέχτηκα την πρόσκληση με κάποια δυσαρέσκεια.

Έψεξα τη μητέρα μου που δεν ανέβαλε για μια άλλη ευκαιρία την πανήγυρη, αλλά αποσπώντας με από πολλές φροντίδες με τραβούσε εκεί και μάλιστα μπροστά σε όλη τη συγκέντρωση.

Έφτασα στο χωριό. Γινόταν ολονύκτια ακολουθία μέσα σε κήπο, όπου ήταν και τα λείψανα των αγίων και τα τιμούσαν με ψαλμούς. Ενώ κοιμόμουν σ’ ένα δωμάτιο εκεί κοντά είδα ένα τέτοιο όνειρο.

Μου φάνηκε πως ήθελα να μπω στον κήπο όπου γινόταν η παννυχίδα. Όταν πλησίασα στην πόρτα, είδα να κάθονται στην είσοδο ένα πλήθος στρατιωτών.

Πετάχτηκαν επάνω όλοι μαζί και σηκώνοντας εναντίον μου ραβδιά και, απειλητικά ορμώντας, δε με άφηναν να μπω. Και θα με χτυπούσαν, αν δεν μεσολαβούσε κάποιος που μου φάνηκε πιο φιλάνθρωπος.

Μόλις ξύπνησα και αναλογίστηκα το λάθος μου σχετικά με την πρόσκληση, κατάλαβα τι σήμαινε η επίφοβη οπτασία των στρατιωτών.

Θρηνούσα κι έκλαιγα για την ανοησία μου. Έχυσα πικρά δάκρυα και επάνω στη θήκη των λειψάνων, για να είναι σ’ εμένα ευμενής ο Θεός και οι άγιοι μάρτυρες να μου χαρίσουν αμνηστία για το παράπτωμά μου.

Τα είπα αυτά για να πεισθούμε ότι οι μάρτυρες ζουν και είναι δορυφόροι του Θεού και συμπαρακαθήμενοι αυτοί που σήμερα ωφέλησαν και κόσμησαν την Εκκλησία.

Και είναι λαμπρότερη και μεγαλύτερη αυτή η τεσσαρακοστή που έχει τη μνήμη των σαράντα μαρτύρων και ο μήνας είναι ο πιο επιφανής από τους μήνες και ο σκληρός χειμώνας δε μου φαίνεται βαρύς ούτε αγανακτώ για την αγριότητα του καιρού αυτού.

Γιατί ο καιρός αυτός έγινε το όπλο του διώκτη και μου ολοκλήρωσε αυτήν εδώ την ιερή φάλαγγα. Και όπως η μητέρα των επτά Μακκαβαίων, επειδή αγαπούσε το Θεό περισσότερο κι όχι τη σάρκα, ούτε την ωμότητα του τυράννου της Συρίας Αντιόχου κατηγόρησε ούτε θύμωσε για τα βασανιστήρια και τα παθήματα των παιδιών της, αλλά δέχτηκε τη μοναξιά ως ευεργεσία και τη στέρηση των παιδιών της ανακούφιση˙ και όπως επίσης ούτε ο Στέφανος δε νόμιζε ότι πάθαινε ζημία επειδή τον λιθοβολούσαν, αλλά μάλλον ότι κέρδιζε τη ζωή, έτσι κι εμείς οφείλομε ευχαριστίες στους θεομάχους για το αγαθό αποτέλεσμα, επειδή μάς έγιναν αίτιοι τόσων αγαθών, αν και δεν ενεργούσαν με σκοπό να ευεργετήσουν αλλά να καταπολεμήσουν.

Τι περισσότερο μπορεί να θαυμάσει κανένας, για να επαινέσει τους άνδρες που κείτονται μπροστά μας;

Το πλήθος τους ή την ανδρεία ή την αδιάψευστη ομοψυχία τους; Ας μην περάσομε τον αριθμό χωρίς πρώτα να προσέξομε και χωρίς να ευχαριστήσομε γι’ αυτόν.

Όποιος διαθέτει τόσους πρεσβευτές, δε θα φύγει ποτέ ανικανοποίητος από την προσευχή και τη δέησή του, ακόμα κι αν τον βαρύνουν υπερβολικά τα αμαρτήματά του.

Της σκέψης αυτής και της ελπίδας μάρτυρας είναι ο Θεός στη συνομιλία του με τον Αβραάμ, όταν δεχόταν την πρεσβεία του για τους Σοδομιτές˙ δε ζήτησε σαράντα δικαίους, αλλά δέκα για τη σωτηρία πόλης που επρόκειτο ν’ αφανιστεί.

Εμείς λοιπόν, κατά τον Απόστολο (Εβρ. 12,1), έχοντας τόσο νέφος μαρτύρων να μας περικυκλώνει, ας μακαρίσομε τους εαυτούς μας χαρούμενοι για την ελπίδα μας, επιμένοντας καρτερικά στην προσευχή και εορτάζοντας τα μνημόσυνα των αγίων.

Σαράντα μάρτυρες είναι ισχυροί υπερασπιστές κατά των εχθρών και αξιόπιστοι μεσολαβητές στην παράκλησή μας προς τον Κύριο.

Συμμεριζόμενος την ελπίδα τούτων, ας πάρει θάρρος ο Χριστιανός, είτε εξυφαίνει ο διάβολος πειρασμούς, είτε μας επιτίθενται πονηροί άνθρωποι, είτε βράζουν οι τύραννοι από το θυμό τους, είτε αγριεύει η θάλασσα και η γη δεν παράγει όσα έχει οριστεί να προσφέρει στους ανθρώπους κι ο ουρανός απειλεί συμφορές, γιατί κάθε ανάγκη και δύσκολη περίσταση τού φτάνει η δύναμή τους και παίρνει πλούσια τη χάρη από το Χριστό, στον οποίο αρμόζει κάθε δόξα στους αιώνες. Αμήν”.

Πηγή

https://paraklisi.blogspot.gr/2017/03/blog-post_671.html

Ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης – Μήν πολλαπλασιάζεις τίς ἀφορμές τῶν πόνων

 

Όταν προσευχόμαστε στο Θεό:

«Δώσε μας το ψωμί», δεν ζητάμε την απόλαυση, ούτε τον πλούτο, ούτε τα στολισμένα με άνθη φορέματα, ούτε χρυσά στολίδια, ούτε ακόμη κοπάδια από άλογα και ζώα και βόδια και πλήθη από τ’ άλλα κοπάδια, ούτε μουσικά προγράμματα, ούτε τίποτα άλλο παρόμοιο.

Γιατί όλα αυτά αποσπούν την ψυχή από την ιερότερη και σπουδαιότερη φροντίδα.

Αλλά ζητάμε από το Θεό το ψωμί. Βλέπεις πόση ευρύτητα έχει η διδασκαλία; Πόσες αλήθειες περικλείονται στη σύντομη αυτή φράση; Με το λόγο αυτό φωνάζει καθαρά σε κείνους που καταλαβαίνουν:

Σταθείτε, άνθρωποι και μην απλωνόσαστε σε πράγματα μάταια με τις επιθυμίες σας. Σταματήστε και μην πολλαπλασιάζετε σε βάρος σας τις αφορμές των πόνων. Μικρό είναι το χρέος σου προς τη φύση. Στο σαρκίο σου χρωστάς την τροφή, πράγμα που είναι μετρημένο κι εύκολα το προμηθεύεσαι, αν φυσικά αποβλέπεις στην ικανοποίηση της ανάγκης.

Γιατί αυξάνεις σε βάρος σου τους φόρους; Για ποιο λόγο έφερες τον εαυτό σου και τον υποδούλωσες σε τόσα χρέη; Και ψάχνεις για ασήμι στα μεταλλεία, και βγάζεις το χρυσάφι κι αναζητάς τη διάφανη ύλη; Μόνο και μόνο για να καλοτρώει το στομάχι σου, αυτός ο εισπράκτορας που αδιάκοπα εισπράττει τους φόρους; Στο στομάχι είναι απαραίτητο το ψωμί που θ’ αναπληρώσει το αναγκαίο για το σώμα.

Εσύ όμως κάνεις εμπορικά ταξίδια στην Ινδία και θαλασσοδέρνεις στη θάλασσα των βαρβάρων και παραδίνεις τον εαυτό σου σε θαλασσινά ταξίδια που διαρκούν ολόκληρο χρόνο, για να κάμεις απολαυστική την τροφή με όσα μπορείς να μεταφέρεις από εκεί. Και δεν σκέφτεσαι πως η αίσθηση εκείνων που προκαλούν την ευχαρίστηση τελειώνει στον ουρανίσκο.

Ακόμη και κείνο που έχει καλή όψη και καλή ευωδία και είναι εύγεστο προσφέρει στην αίσθηση στιγμιαία και φευγαλέα την ευχαρίστηση.

Ο καλός σπόρος του νοικοκύρη είναι το σιτάρι. Κι από το σιτάρι γίνεται το ψωμί. Ενώ η απόλαυση είναι το ζιζάνιο, που έσπειρε ο εχθρός δίπλα στο σιτάρι. Όταν όμως οι άνθρωποι παραμελούν να υπηρετούν τη φύση με όσα είναι απαραίτητα, τότε πραγματικά «συμπνίγονται» με τις φροντίδες για τα μάταια και μένουν πνευματικά υποανάπτυκτοι, επειδή η ψυχή απασχολείται διαρκώς με αυτά.

Πηγή

https://paraklisi.blogspot.gr/2017/03/blog-post_756.html#more

Τά δημιουργήματα χειραγωγοῦν στήν εὐσέβεια. Αγ. Γρηγορίου Νύσσης

 Αγ. Γρηγορίου Νύσσης

  «Εάν κάποιος, κυριευθεί από την πλεονεξία, και σαν άλλη θάλασσα, επεκτείνει την υπερβολική επιθυμία για τα κέρδη, που τρέχουν μέσα σε αυτήν από παντού με τρόπο άπληστο, αυτός, βλέποντας προς την πραγματική θάλασσα, ας θεραπεύσει το πάθος του.

  Γιατί, όπως εκείνη δεν ξεπερνάει το όριό της, μολονότι δέχεται αμέτρητες ποσότητες υδάτων, που εισρέουν σε αυτήν, αλλά παραμένει στο ίδιο σημείο, σαν να μην έχει προστεθεί σε αυτήν καμία νέα ποσότητα νερού, κατά τον ίδιο τρόπο και ο άνθρωπος, όταν παραμένει στα όριά του, απολαμβάνοντας τα αγαθά, τα οποία αποκτά, δεν μπορεί να συναυξάνει μαζί με τον πλούτο των αγαθών και τη λαιμαργία της απόλαυσης.

  Αλλά, ενώ δεν σταματά η εισροή των αγαθών μέσα του, διατηρεί στα μέτρα της την επιθυμία της απόλαυσης. Εφόσον, λοιπόν, δεν μπορεί η απόλαυση να ξεπεράσει τα φυσικά της όρια, για ποιο λόγο να επιδιώκουμε τις πλέον αυξήσεις των εσόδων, τη στιγμή που ποτέ δεν προσφέρουμε από το πλεόνασμα, το οποίο προκύπτει από τα νεότερα κέρδη, προκειμένου να ελεήσουμε τους άλλους;       Επειδή όμως, όπως ερμηνεύσαμε την έννοια της ματαιότητας, ματαιότητα είναι ή λόγος ανόητος, ή πράγμα ανώφελο, νομίζω ότι καλά αρχίζει ο Εκκλησιαστής από αυτό το σημείο το λόγο.

  Και αυτό για να μην θεωρήσουμε ως υπαρκτό τίποτε από όσα γίνονται, ούτε και από όσα λέγονται, εφόσον αποβλέπει προς αυτόν εδώ το σκοπό, δηλαδή στην παρούσα ζωή.

 Γιατί κάθε ανθρώπινη προσπάθεια που καταβάλλεται για κάτι πέρα από τη ζωή, μοιάζει με τα παιχνίδια που παίζουν στην άμμο τα νήπια. Γι’ αυτά η απόλαυση των έργων σταματά μαζί με την προσπάθεια για τα έργα.

 Γιατί μόλις σταματήσουν να χτίζουν, σωριάζεται και η άμμος γύρω της, χωρίς να αφήσει κανένα σημάδι των κόπων, που κατέβαλαν τα παιδιά. Αυτό είναι ο ανθρώπινος βίος.

  Άμμος η φιλοδοξία, άμμος η εξουσία, άμμος ο πλούτος, άμμος καθετί που απολαμβάνουν σωματικά οι άνθρωποι με κόπο. Μέσα σε αυτά τα ανύπαρκτα ματαιοπονούν τώρα οι μικρόψυχοι και υποβάλλονται σε πολλούς κόπους για το κάθε ένα από αυτά, και μόνο όταν εγκαταλείψουν το χώρο της άμμου, εννοώ τη σωματική ζωή, τότε θα καταλάβουν καλά την ματαιότητα της εδώ διαμονής. Γιατί η απόλαυση μένει πίσω μαζί με τη υλική ζωή, ενώ δεν παίρνουν μαζί τους τίποτε άλλο εκτός από την συνείδηση μόνο».

Από τον πρώτο λόγο του αγ. Γρηγορίου Νύσσης, ‘’Εις τον Εκκλησιαστήν’’, Π. Μπρούσαλη

πηγή

https://proskynitis.blogspot.com/2019/02/blog-post_48.html

Ὁ Χριστός νίκησε τό κακό ἀλλά γιατί τό κακό συνεχίζει νά ὑπάρχει;

Μία εκπληκτική απάντηση! Το φίδι,το κεφάλι & η ουρά…

(Αγίου Γρηγορίου Νύσσης Λόγος εις την Γέννησιν του Χριστού, εκδ. ΕΠΕ τόμ. 10 σελ 335)

«…Ὅταν εἶχαν ξεκλίνει ὅλοι καί εἶχαν ἐξαχρειωθεῖ (Ψαλμ. 13, 2), ὅταν ἡ ἁμαρτία εἶχε ἁπλωθεῖ παντοῦ (Ρωμ. 3, 3), ὅταν περίσσευε ἡ ἀνομία, ὅταν ὁ ζόφος τῆς κακίας ἔφτασε στό ἀκρότατο ὅριο, τότε φάνηκε ἡ χάρη, τότε ἀνέτειλε ἡ ἀκτίνα τοῦ ἀληθινοῦ φωτός ἐπάνω μας.

Τότε φάνηκε ὁ ἥλιος τῆς δικαιοσύνης σ᾿ ἐκείνους πού κάθονταν στό σκότος καί στή σκιά τοῦ θανάτου (Ἠσ. 9, 2), τότε τσάκισε τίς πολλές κεφαλές τοῦ δράκοντα πατώντας τον μέ τό πόδι του καί συντρίβοντάς τον καί καταπατώντας τον στή γῆ.

Καί κανένας, βλέποντας τά τωρινά κακά, νά μή νομίζει ὅτι ὁ λόγος ψεύδεται πού λέει ὅτι ὁ Κύριος ἔλαμψε σάν ἥλιος στή ζωή μας κατά τούς τελευταίους καιρούς.

Θά πεῖ ἴσως ὁ ἀντιρρησίας, ὅτι αὐτός πού περίμενε τούς καιρούς γιά νά φανερωθεῖ ἡ κακία, νά αὐξηθεῖ καί νά τήν ἀποσπάσει ἀπό τή ρίζα, εἶναι φυσικό ὅτι θά τήν ἔχει καταλύσει ὁλόκληρη, ὥστε νά μήν ἔχει μείνει κανένα ἀπομεινάρι της στή ζωή μας.

Ὅμως τώρα γίνονται μέ τόλμη καί φόνοι καί κλοπές καί μοιχεῖες καί τά χειρότερα κακουργήματα.

Ἀλλά αὐτός πού διαπιστώνει αὐτό τό πράγμα ἄς λύσει τήν ἀμφιβολία του μέ ἕνα παράδειγμα ἀπό τά γνωστά.

Ὅπως δηλαδή ὅταν σκοτώνομε κάποιο ἑρπετό, βλέπομε ὅτι δέν πεθαίνει ὅλο τό φίδι μαζί μέ τό κεφάλι, ἀλλά, ἐνῶ τό κεφάλι ἔχει πεθάνει, τό ὑπόλοιπο σῶμα εἶναι ζωντανό καί δείχνει τό θυμό του, χωρίς νά ἔχει στερηθεῖ τή ζωτική δύναμη, ἔτσι κι αὐτός πού σκότωσε τό δράκοντα.

Ὅταν τό θηρίο μεγάλωσε αὐξημένο σέ κάθε μιά ἀπό τίς γενιές τῶν ἀνθρώπων συντρίβοντάς του τήν κεφαλή, δηλαδή τή δύναμη πού ἀναιρεῖ τά καλά καί ἔχει τά πολλά κεφάλια, δέν ἔκανε πιά κανένα λόγο γιά τό ὑπόλοιπο σῶμα, ἐπιτρέποντας νά ἀπομείνει ἡ κίνηση μέσα στό νεκρό θηρίο ὡς ἀφορμή ἄσκησης γιά τούς μεταγενέστερους.

Ποιό εἶναι λοιπόν τό κεφάλι πού συντρίφτηκε; Ἐκεῖνο πού ἔφερε στή ζωή τό θάνατο μέ τή ἁμαρτωλή συμβουλή, πού μέ τό δάγκωμά του στάλαξε στόν ἄνθρωπο τό θανατηφόρο δηλητήριο.

Αὐτός λοιπόν πού κατάλυσε τήν ἐξουσία τοῦ θανάτου, σύντριψε τή δύναμη τῆς κεφαλῆς τοῦ φιδιοῦ, ὅπως λέει ὁ προφήτης.

Τό ὑπόλοιπο ὅμως σῶμα τοῦ θηρίου σκορπισμένο μέσα στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου, ὅσο ὁ ἄνθρωπος βρίσκεται μέσα στίς κινήσεις τῆς κακίας, σκληραίνει ἀδιάκοπα τή ζωή μας μέ τά λέπια τῆς ἁμαρτίας.

Ἡ δύναμή του βέβαια εἶναι πιά νεκρή, ἀφοῦ ἀχρηστεύθηκε τό κεφάλι. Ὅταν περάσει ὅμως ὁ καιρός καί ἀκινητοποιηθοῦν τά κινούμενα κομμάτια κατά τή συντέλεια τῆς ζωῆς αὐτῆς πού προσδοκοῦμε, τότε καταργεῖται ἡ οὐρά καί τό τελευταῖο τμῆμα τοῦ ἐχθροῦ, κι αὐτό εἶναι ὁ θάνατος.

Κι ἔτσι θά πραγματοποιηθεῖ ὁ πλήρης ἀφανισμός τῆς κακίας, ἀφοῦ θ᾿ ἀνακληθοῦν ὅλοι μέ τήν ἀνάσταση στή ζωή. Οἱ δίκαιοι θά μετοικήσουν ἀμέσως στήν οὐράνια μακαριότητα, ἐνῶ οἱ ἔνοχοι ἁμαρτημάτων θά παραδοθοῦν στή γέεννα»….

https://www.askitikon.eu/

https://epanosifi.blogspot.com/2019/12/blo

Τόσο ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὅσο καί ὁ διάκονος του, εἶχαν διά τῆς χάριτος μεταμορφωθεῖ σε δύο δέντρα…

Έφτασε λοιπόν στους άρχοντες αυτό το φοβερό και αντίθετο διάταγμα, με τον ερχομό σ’ όλα τα σημεία του κράτους των απεσταλμένων του σκληρού τυράννου. Στην περιοχή κυβερνούσε κάποιος που δεν είχε ανάγκη της ανώτερης εξουσίας για να επιδοθεί στο κακό έχοντας από μόνος του την ωμότητα και τη σκληρότητα από τη φύση του και όντας εχθρικός σ’ εκείνους πού είχαν προσέλθει στην πίστη. Δημοσιεύεται από αυτόν το φοβερό δημόσιο διάταγμα ότι πρέπει να αρνηθούν την πίστη τους ή να υποστούν κάθε είδος τιμωρίας και θανάτου. Και όσοι τότε διαχειρίζονταν τα κοινά δεν έκαναν και δεν επεδίωκαν τίποτε άλλο, παρά να φυλακίζουν και να βασανίζουν εκείνους πού έμειναν σταθεροί στην πίστη τους.

 

 

Οι φοβέρες και οι απειλές δεν περιορίζονταν μόνο στα λόγια, αλλά μαζί μ’ αυτές τα ποικίλα όργανα βασανισμού προκαλούσαν μεγάλο τρόμο, φοβίζοντας τους ανθρώπους προτού τα δοκιμάσουν. Ξίφη, φωτιά, θηρία, λάκκοι και όργανα για στρεβλώσεις των μελών, σιδερένια καθίσματα πάνω στη φωτιά και ξύλα όρθια, όπου τέντωναν τα σώματα όσων αντιστέκονταν και τα ξέσχιζαν με φοβερά σιδερένια νύχια, και μύρια άλλα μέσα επινοούσαν που είχαν βρει για κάθε είδος βασανισμού των σωμάτων. Για ένα μονάχα ενδιαφέρονταν όποιοι είχαν λάβει αυτή την εξουσία, να μη φανεί κανένας τους ηπιότερος από τον άλλο στην υπερβολή της κακίας. Άλλοι κατήγγελλαν, άλλοι φανέρωναν, άλλοι ερευνούσαν για κρυμμένους, άλλοι κυνηγούσαν όσους έφευγαν άλλοι έποφθαλμιώντας τα κτήματα των πιστών, πως να τα ιδιοποιηθούν, καταδίωκαν με το πρόσχημα της ευσέβειας όσους κρατούσαν την πίστη τους. Επικρατούσε μεγάλη σύγχυση σ’ όλη την περιοχή και πολλή αμηχανία· όλοι υποψιάζονταν όλους· δεν έβρισκε θέση μέσα σ’ αυτά τα φοβερά η αγάπη των παιδιών προς τους γονείς ούτε η φύση εγγυόταν τη σταθερότητα της πατρικής κηδεμονίας. Οι οικογένειες χωρίζονταν ανάλογα με τις θρησκείες και διασπώνταν. Ο γιός που ακολουθούσε την εθνική θρησκεία γινόταν προδότης πιστών γονέων και ο πατέρας που έμενε στην απιστία του γινόταν κατήγορος του παιδιού του που είχε πιστέψει. Και ο αδελφός για την ίδια αίτια πολεμούσε κατά της φύσης, θεωρώντας ιερό καθήκον να εκδικηθεί τον αδελφό του, αν έμενε πιστός στο Χριστιανισμό. 

Έτσι γέμισαν οι ερημιές από καταδιωκόμενους και τα σπίτια έμεναν άδεια απο τους ένοικους τους. Πολλά από τα δημόσια κτήρια είχαν οριστεί για τις ανάγκες όσων φυλακίζονταν. Οι φυλακές δε χωρούσαν το πλήθος εκείνων που τιμωρούνταν για την πίστη. Οι αγορές όλες και οι συναθροίσεις, δημόσιες και ιδιωτικές αντί τη συνηθισμένη φαιδρότητά τους μοιράζονταν τις συμφορές αυτές, καθώς οι μισοί καταδίωκαν και οι άλλοι μισοί καταδιώκονταν, κι άλλοι για όσα γίνονταν γελούσαν ή έκλαιγαν. Δεν υπήρχε έλεος για τα νήπια, τιμή για τούς γέροντες, σεβασμός της αρετής από τούς εχθρούς. Άλλα όπως σέ άλωση πόλης, κάθε ηλικία ήταν στη διάθεση των εχθρών της πίστης. Ούτε τις γυναίκες δεν εξαιρούσε η φυσική ασθένεια του φύλου τους από τις ανάγκες αυτές. Αλλά μόνο ο νόμος της σκληρότητας ίσχυε για όλους, υποβάλλοντας στο ίδιο μέτρο της τιμωρίας όποιον αποδοκίμαζε τα είδωλα, χωρίς να διακρίνει φύλο. 

Παρατηρώντας τότε εκείνος ο μεγάλος την ασθένεια της ανθρώπινης φύσης, ότι δεν μπορούσαν οι πολλοί να υπερασπιστούν την πίστη μέχρι θανάτου, συμβουλεύει την εκκλησία να υποχωρήσει λίγο στη φοβερή έφοδο, κρίνοντας προτιμότερο να σώσουν με τη φυγή τις ψυχές τους παρά να σταθούν στις γραμμές του αγώνα και να γίνουν λιποτάκτες της πίστης. Καί για να πειστούν όσο γινόταν οι άνθρωποι ότι δεν διατρέχει κανένα κίνδυνο η ψυχή διατηρώντας την πίστη της με τη φυγή, γίνεται σύμβουλος της αναχώρησης με το ίδιο του το παράδειγμα αναχωρεί ο ίδιος πριν από τους άλλους μπροστά στο σφοδρό κίνδυνο. Γιατί και αυτό το επιδίωκαν με όλη τους τη δύναμη οι στρατιώτες, κάνοντας υποχείριο τους εκείνον, όπως έναν στρατηγό, να διαλύσουν όλη την παράταξη της πίστης, και γι’ αυτό προσπάθησαν οι εχθροί να τον συλλάβουν.

Αυτός αποσύρθηκε σ’ ένα έρημο λοφάκι κι είχε μαζί του το νεωκόρο που είχε γίνει χριστιανός τότε στην αρχή και τώρα υπηρετούσε ως διάκονος. Οι διώκτες του πλήθος πολύ τον ακολουθούσαν καταπόδας, γιατί κάποιος τους είχε αποκαλύψει το μέρος πού κρυβόταν. Άλλοι περικύκλωσαν τις υπώρειες του λόφου και φύλαγαν, ώστε να μην μπορέσει αν το επιχειρούσε να διαφύγει από πουθενά, κι άλλοι ανέβηκαν στο βουναλάκι, ερευνώντας σε κάθε σημείο, και ήδη ο μεγάλος άγιος τους έβλεπε ολοφάνερα ότι έτρεχαν έτσι κατ’ επάνω του. Εκείνος πρότρεψε το σύντροφο του να σταθεί μπροστά στο Θεό με σταθερή και αταλάντευτη πίστη και να εμπιστευθεί σ’ αυτόν τη σωτηρία του, υψώνοντας τα χέρια του σε προσευχή και να μην αρνηθεί την πίστη του από φόβο ακόμα κι αν έρθουν μπροστά του οι διώκτες του. Υπόδειγμα της σύστασης του έκανε τον εαυτό του στο διάκονο, ατενίζοντας στον ουρανό με ακίνητο βλέμμα, όρθιος με υψωμένα τα χέρια. Αυτοί λοιπόν έτσι προετοιμάζονταν. Οι άλλοι όμως που είχαν εξορμήσει εναντίον τους, αφού έψαξαν σ’ όλο τον τόπο και ερεύνησαν με κάθε προσοχή κάθε θάμνο και κάθε πέτρα που προεξείχε και κάθε χαράδρα και κάθε βαθούλωμα, κατεβαίνουν πάλι στις υπώρειες, μήπως από το φόβο αυτών πού έψαχναν τραπούν σε φυγή και πέσουν στα χέρια εκείνων που τους είχαν περικυκλώσει στα χαμηλά. Όπως όμως δεν τους βρήκαν αυτοί, έτσι δεν έπεσαν και στα χέρια εκείνων. Αυτός που είχε κατασκοπεύσει το μέρος όπου κρυβόταν ο μεγάλος τον προσδιόριζε με σημεία· εκεί όμως βεβαίωναν εκείνοι που έψαξαν ότι δεν είδαν κανένα, παρά δύο δέντρα μόνο σε μικρή απόσταση το ένα από το άλλο.

Όταν έφυγαν εκείνοι που τον ζητούσαν, έμεινε πίσω αυτός που τον κατήγγειλε. Βρίσκοντας τους τότε να προσεύχονται και ο μεγάλος και ο σύντροφός του και κατανοώντας τη θεία φρούρηση που έκανε να τους νομίσουν οι διώκτες τους ως δέντρα, πέφτει στα πόδια του και πιστεύει στο κήρυγμα του. Κι αυτός που πριν από λίγο ήταν διώκτης, έγινε ένας από τούς διωκόμενους. Έμειναν στην έρημο πολύ διάστημα και όλοι είχαν τραπεί στη φυγή (γιατί ο πόλεμος κατά της πίστης συνεχιζόταν, αφού είχε πιάσει φοβερή λύσσα τον αρχηγό εναντίον εκείνων πού προσχωρούσαν στο κήρυγμα της ευσέβειας). Επειδή είχαν απελπιστεί σχετικά με τον μεγάλο, ότι ποτέ δεν θα τον έπιαναν οι διώκτες του, έστρεψαν τη λύσσα τους κατά των υπολοίπων, ερευνούσαν σε κάθε μέρος της χώρας για όλους, άνδρες γυναίκες και παιδιά, όσοι σέβονταν το όνομα του Χριστού. Τους έσερναν στην πόλη και γέμιζαν τις φυλακές κι αντί για άλλο αδίκημα, θεωρούσαν ως έγκλημα τους την ευσέβεια. Τότε τα δικαστήρια δεν ασχολούνταν με τίποτε άλλο· οι κρατούντες ένα μόνο επιδίωκαν, να σκεφτούν και να εφαρμόσουν όλες τις τιμωρίες και όλα τα βασανιστήρια εναντίον εκείνων που έμεναν σταθεροί στην πίστη.

Τότε ακριβώς γίνεται φανερό σ’ όλους ότι δεν σκεφτόταν τίποτε χωρίς θεία έμπνευση ο μέγας εκείνος άγιος. Αφού με τη φυγή του εξασφάλισε τον εαυτό του για χάρη του λαού, ήταν κοινός σύμμαχος όλων όσοι αγωνίζονταν για την πίστη. Όπως ακούμε για το Μωυσή ότι, αν και ήταν μακριά από τη παράταξη των Αμαληκιτών, έβαζε με την προσευχή του δύναμη στην ψυχή των ομοφύλων του κατά των εχθρών, με τον ίδιο τρόπο κι αυτός, σα να έβλεπε με τα μάτια της ψυχής του όσα γίνονταν, καλούσε τη θεία συμμαχία για χάρη εκείνων που αθλούσαν ομολογώντας την πίστη τους.

ΒΙΟΣ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΥ 

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΥΣΣΗΣ 

ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΡΓΑ 9 

ΕΠΕ σελ.457-465

https://wra9.blogspot.com/2020/12/blog-post.html

Gρηγορίου Νύσσης "Περί κατασκευῆς του ἀνθρώπου"

Παρουσίαση και σχόλια στο έργο του Γρηγορίου Νύσσης "Περί κατασκευῆς του ἀνθρώπου"

υπό Δημητρίου Βογιατζή, Διδάκτορος Θεολογίας

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το έργο του ἐν ἁγίοις Πατρός ημών Γρηγορίου επισκόπου Νύσσης γράφτηκε λίγο πριν το Πάσχα του 379 μ.Χ. και στάλθηκε στο νεώτερο αδελφό του Πέτρο, ως δώρο, υστέρα από το αίτημα του να συμπλήρωση ο Γρηγόριος τις "Εἰς την Ἑξαήμερον" ομιλίες του Μ. Βασιλείου. Ό Μ. Βασίλειος είχε υποσχεθεί να αναφερθεί στην πλάση του ανθρώπου, αλλά ο θάνατος εμπόδισε τη συγγραφή του έργου αυτού.

Το έργο είναι μια προσπάθεια για τη διατύπωση χριστιανικής ανθρωπολογίας βασισμένης στις ιατρικές ψυχολογικές κοσμολογικές και φιλοσοφικές γνώσεις της εποχής, σε μια εντυπωσιακή σύνθεση. Είναι χωρισμένο σε 30 κεφάλαια, πιθανότατα ομιλίες, που εκφωνήθηκαν σε ακροατήριο και αργότερα συνενώθηκαν σε ένα σύνολο.

Θα παρουσιάσουμε το περιεχόμενό τους σε τρεις θεματικές ενότητες:

Α) Η κατασκευή και η φυσιολογία του κόσμου και του άνθρωπου.

Β) Περί του νοός και της ψυχής.

Γ) Περί Παραδείσου και Αναστάσεως.

Θα κλείσουμε την παρουσίαση του έργου με γενικά σχόλια και συμπεράσματα.

 

ΜΕΡΟΣ Α’

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΚΑΙ Η ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

ΚΕΦ. 1. Η κατασκευή του κόσμου και του άνθρωπου.

Ο λόγος περί του ανθρώπου πρέπει αναγκαίως να περιλάβει, κατά τον Αγ.Γρηγορίο, όλα τα σχετικά με αυτόν, δηλαδή τα πριν τη δημιουργία του, τα τωρινά και τα μέλλοντα να συμβούν. Έτσι η πραγματεία αρχίζει από τη δημιουργία του κόσμου και τελειώνει στη Βασιλεία του Θεού. Μόνο έτσι μπορεί να γίνει κατανοητή από χριστιανική άποψη η ανθρώπινη ύπαρξη ως φυσική και ιστορική οντότητα.

Στην περιγραφή της δημιουργίας του κόσμου, όπως και σε όλο το έργο, Άγ. Γρηγόριος, χρησιμοποιεί τα επιστημονικά δεδομένα της εποχής του. Η γη βρίσκεται στο κέντρο τού σύμπαντος σύμφωνα με το πτολεμαϊκό σύστημα: «Σύνδεσμός δέ τις καί βεβαιότης τῶν γεγενημένων ἡ θεία τέχνη καί δύναμις τῇ φύσει τών ὄντων ἐναπετέθη, διπλαῖς ἐνεργείαις ἡνιοχοῦσα τά πάντα»[1]. Οι ενέργειες που η θεία τέχνη ενέβαλε στην φύση είναι η κίνηση και η στάση που εναλλάσσονται συνεχώς, έτσι ώστε κάθε σταθερό να είναι συγχρόνως και δυνάμει τρεπτό και αντίστροφα. Αυτό γίνεται για να μη νομισθεί ότι κάτι είναι μονίμως άτρεπτο, άρα Θεός. Τέλος και κορύφωση της δημιουργίας είναι ό άνθρωπος. Σκοπός της δημιουργίας του άνθρωπου και μάλιστα τελευταίου από τα κτίσματα είναι «τῶν ἐν τῷ κόσμῳ θαυμάτων, τῶν μέν θεατήν ἐσόμενον, τῶν δέ κύριον, ὡς διά μέν τῆς ἀπολαύσεως την σύνεσιν τοῦ χορηγοῦντος ἔχειν, διά δέ τοῦ κάλλους τε καί μεγέθους τῶν δρωμένων την ἄρρητόν τε καί ὑπέρ λόγον τοῦ πεποικότος τήν δύναμιν ἀνιχνεύειν»[2]. Είναι, λοιπόν, πλασμένος ο άνθρωπος με διπλή θεία και ανθρώπινη καταβολή, ώστε με το θείο στοιχείο να απολαμβάνει τα θεία και με το γήινο τα γήινα αγαθά.

Στο 1ο κεφ. της Γενέσεως η δημιουργία του ανθρώπου περιγράφεται με τη φράση: «Καί εἶπεν ὁ Θεός. Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’εἰκόνα ἡμετέραν καί καθ’ ὁμοίωσιν». Ερμηνεύοντας τη φράση αυτή παρουσιάζει ο Αγ. Γρηγόριος την ιδιόμορφη θεωρία του για τον τρόπο της δημιουργίας, ξεκαθαρίζοντας από την αρχή ότι ανιχνεύει τα ζητήματα «καθ' ὅσον χωρεῖ στοχασμοῖς τισι καί ὑπονοίαις» και όχι αποφαντικώς[3]. Ο άνθρωπος δεν είναι μικρόκοσμος, δηλαδή μικρογραφία του υλικού κόσμου, γιατί το μεγαλείο του δεν βρίσκεται στην ομοιότητα προς τον κτιστό κόσμο «ἀλλ’ἐν τῷ κατ’εἰκόνα γενέσθαι τῆς τοῦ κτίσαντος φύσεως»[4]. Ο Θεός είναι κατ' ουσία διάφορος τού κόσμου. Πώς λοιπόν να δεχθούμε ότι ο σαρκικός άνθρωπος είναι εικόνα του μακαρίου Θεού; Το πρόβλημα αυτό ξεπερνά ο Γρηγόριος με την παραδοχή διπλής δημιουργίας. Η πρώτη δημιουργία επισημαίνεται με τη φράση «ἐποίησεν ὁ Θεός τόν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα καί ὁμοίωσιν», η δεύτερη το «ἄρσεν καί θῆλυ ἐποίησεν αὐτούς». Ο Θεός, ο οποίος βρίσκεται επέκεινα κάθε αγαθού πού είναι κτιστό, δημιούργησε τον άνθρωπο από αγαθότητα και του δώρισε το πλήρωμα της αρετής, της σοφίας και του καλού. Είναι εικόνα του Θεού, αλλά δεν έχει σχέση με την ουσία του Θεού. Αντίθετα, η ριζική διαφορά του άκτιστου και άτρεπτου Θεού και του κτιστού άνθρωπου μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το αυτεξούσιο και η ελεύθερη βούληση του άνθρωπου μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και προς το κακό. Ο Θεός, λοιπόν, με την προγνωστική του δύναμη προέβλεψε την κλίση του αυτεξουσίου ανθρώπου προς την αμαρτία και γι' αυτό «ἐπιτεχνᾶται τῇ εἰκόνι τήν περί το ἄρρεν καί θῆλυ διαφοράν, ἥτις οὐκέτι πρός τό θεῖον ἀρχέτυπον βλέπει ἀλλἀ τῇ ἀλογωτέρᾳ προσῳκείωται φύσει»[5]. Η δεύτερη, δηλαδή, δημιουργία συνίσταται στη διαφοροποίηση των φύλων και του τρόπου αναπαραγωγής. Ο άνθρωπος της πρώτης δημιουργίας είναι ο καθολικός άνθρωπος. Στην έννοια αυτή περιλαμβάνεται το σύνολο της ανθρωπότητας σε ένα σώμα.

Η αντίληψη αυτή για τον καθολικό άνθρωπο είναι συνεπής με τη διδασκαλία του Αγ.Γρηγορίου για τη δημιουργία του κόσμου που εκθέτει στο έργο του «Ἀπολογητικός περί τῆς Ἑξαημέρου». Λέγει εκεί ότι ο Θεός στην αρχή της κοσμογονίας δημιούργησε διά μιας «ἐν κεφαλαίῳ» όλα τα όντα: «Οὐκοῡν τοῦτο νοεῖν ἡ ἀρχή τῆς δημιουργίας ὑποτίθεται, ὅτι διά πάντων τῶν ὄντων τάς ἀφορμάς καί τάς αἰτίας συλλήβδην ὁ θεός ἐν ἀκαρεῖ κατεβάλλετο κάι ἐν τῇ πρώτῃ τοῦ θελήματος ὁρμῇ ἡ ἑκάστου τῶν ὄντων οὐσία συνέδραμε»[6]. Συγκρότησε, δηλαδή, ακαριαία ο Θεός την ουσία κάθε όντος και καθόρισε τους λόγους, δηλαδή τις δομές και τις σχέσεις των όντων και του σύμπαντος. Έτσι, η εξελικτική δημιουργία τού σύμπαντος των φυτών, των ζώων, του άνθρωπου κ.λπ. δεν είναι παρά η μετάσταση κάθε όντος από την "δυνάμει" στην "ενεργεία" κατάσταση, στον συγκεκριμένο χρόνο πού καθόρισε εξαρχής η αναγκαία φυσική τάξη. Ο κόσμος, δηλαδή, εξελίσσεται από μόνος του σταδιακά, όχι όμως μέ «ἄτακτον και τυχαίαν φοράν», αλλά σύμφωνα με την τάξη πού έθεσε ο Θεός «καθ’ εἱρμόν και σοφίαν»[7].

Κατά τον ίδιο τρόπο, στην πρώτη δημιουργία του άνθρωπου, η εικών τού Θεού περιλαμβάνει όλες τις ανθρώπινες υπάρξεις έως τη συντέλεια των αιώνων, δημιουργημένες δυνάμει και αναμένουσες την ενεργεία ύπαρξη. Η χρησιμοποίηση της αριστοτελικής φιλοσοφίας εδώ από το Γρηγόριο γίνεται για να τονιστεί η υπερβατικότητα του Θεού αλλά και των ακτίστων ενεργειών του, οι οποίες δεν μπορούν να γνωσθούν και να νοηθούν, αλλά αλλοιώνουν και δημιουργούν το κτιστό παραμένουσες άγνωστες. «∆ιὰ τοῦτο εἷς ἄνθρωπος κατωνοµάσθη τὸ πᾶν, ὅτι τῇ δυνάµει τοῦ Θεοῦ οὔτε τι παρῴχηκεν, οὔτε µέλλει, ἀλλὰ καὶ τὸ προσδοκώµενον ἐπίσης τῷ παρόντι τῇ περιεκτικῇ τοῦ παντὸς ἐνεργείᾳ περικρατεῖται»[8]. Στη θεία διάσταση, δηλαδή, δεν υπάρχει παρόν και μέλλον ως χρόνος ανθρώπινος, αλλά και το αναμενόμενο συνυπάρχει με το παρόν.

Η παραδοχή, λοιπόν, ότι κατά την πρώτη δημιουργία δεν υπήρχε η διάκριση των φύλων στους ανθρώπους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτή είναι αποτέλεσμα της παραβάσεως. Θέτει όμως η παραδοχή αυτή το πρόβλημα του πολλαπλασιασμού του ανθρωπίνου γένους στον Παράδεισο. Για τη λύση του προβλήματος ο Γρηγόριος θυμίζει την ευαγγελική διδασκαλία ότι ο βίος του Παραδείσου είναι ίδιος μ’ αυτόν της Βασιλείας του Θεού. Στην Ανάσταση ούτε νυμφεύονται, ούτε παντρεύονται αλλά είναι όπως οι άγγελοι στον ουρανό (Μρκ, 12: 25). Οι άγγελοι όμως πολλαπλασιάζονται με άρρητο και πνευματικό τρόπο και κατά συνέπεια ο ίδιος τρόπος πολλαπλασιασμού θα ίσχυε και για τους ανθρώπους. Ο άνθρωπος χωρίς γάμο θα ζούσε όπως οι άγγελοι χωρίς γάμο, γιατί πριν την παράβαση ήταν όμοιος μ’ αυτούς. Η τροπή του ανθρώπου προς την ύλη μετά την παράβαση, έφερε την δια του σαρκικού γάμου διαδοχή και διαιώνιση του γένους.

 

ΚΕΦ. 2. Η φυσιολογία τού άνθρωπου

Στα κεφάλαια 7-9 εξετάζεται η σωματική κατασκευή τού ανθρώπου. Στην παρουσίαση αυτή ο Γρηγόριος χρησιμοποιεί πολλά στοιχεία από τον Αριστοτέλη, τον Αναξαγόρα και άλλους φυσιολόγους και φιλοσόφους. Ο άνθρωπος κατασκευάστηκε αδύνατος σωματικά και χωρίς αμυντικά όπλα όπως τα ζώα, δηλαδή δύναμη, ταχύτητα, κέρατα, φτερά, κεντρί κλπ. Η στέρηση όμως όλων αυτών είναι η αιτία της κυριαρχίας του ανθρώπου γιατί τον ανάγκασε να αναπτύξει τις διανοητικές του ικανότητες και να ανακαλύψει τρόπους να ξεπεράσει την αδυναμία του. Έτσι εξημέρωσε τα ζώα και τα έθεσε στην υπηρεσία του, επινόησε το σίδηρο και κατοχύρωσε την κυριαρχία του με την εφευρετικότητα του. Η ταχύτητα του ίππου, το μαλλί του προβάτου, τα αχθοφόρα ζώα, ο σκύλος, ακόμα και τα πτηνά τίθενται στην υπηρεσία του ανθρώπου.

Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό του είναι η όρθια στάση και η ύπαρξη των χεριών. Ακολουθώντας τον Αναξαγόρα ο Αγ.Γρηγόριος συνδέει τα δύο αυτά χαρακτηριστικά με την ομιλία και τη νόηση. Πράγματι, αν ο άνθρωπος δεν είχε χέρια, το πρόσωπο του θα ήταν φτιαγμένο έτσι ώστε να μπορεί συλλέγει την τροφή, δηλαδή προμήκες με χοντρά χείλη, μεγάλα δόντια και σαρκώδη σκληρή γλώσσα. Αυτό το πρόσωπο δεν θα ήταν κατάλληλο για την εκφορά του λόγου, αλλά μόνο για μυκηθμούς και υλακές. «Νυνὶ δὲ τῆς χειρὸς ἐντεθείσης τῷ σώµατι, εὔσχολόν ἐστι τὸ στόµα τῇ ὑπηρεσίᾳ τοῦ λόγου. Οὐκοῦν ἴδιον τῆς λογικῆς φύσεως αἱ χεῖρες ἀναπεφήνασιν, οὕτω τοῦ πλάστου διὰ τούτων ἐπινοήσαντος τῷ λόγῳ τὴν εὐκολίαν»[9].

 

ΜΕΡΟΣ Β΄ 

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΝΟΟΣ

Ο Άγιος Γρηγόριος αναπτύσσει σε διάφορα κεφάλαια τη θεωρία του για την ψυχή και το νου. Ο νους, βέβαια, είναι το κύριο μέρος της ψυχής, αλλά και το ιδιαίτερο γνώρισμα τού άνθρωπου. Θα ασχοληθούμε πρώτα γενικότερα με την ψυχή και στη συνέχεια ειδικότερα με το νου.

 

ΚΕΦ. 1. Η ψυχή

Στη διαίρεση της ψυχής, όπως και σε πολλά άλλα σημεία της διδασκαλίας του γι' αυτήν, ο Γρηγόριος ακολουθεί τον Αριστοτέλη και διακρίνει σ’ αυτή τρία μέρη, το θρεπτικό, το αισθητικό και το λογικό. Η θρεπτική δύναμη παρατηρείται στα φυτά. Η θρεπτική μαζί με την αισθητική, δηλαδή τη λειτουργία των πέντε αισθήσεων, υπάρχει στα ζώα και η ολοκληρωμένη ζωή υπάρχει στην ανθρώπινη φύση, η οποία φαίνεται «τρεφοµένη τε καὶ αἰσθανοµένη, καὶ λόγου µετέχουσα, καὶ νῷ διοικουµένη»[10]. Η εμφάνιση τον τριών αυτών ειδών ζωής έγινε σταδιακά με πρόοδο από το ατελέστερο στο τελειότερο. Γι' αυτό «τελευταῖος µετὰ τὰ βλαστήµατα καὶ τὰ βοτὰ κατεσκευάσθη ὁ ἄνθρωπος, ὁδῷ τινι πρὸς τὸ τέλειον ἀκολούθως προϊούσης τῆς φύσεως»[11]. Διδάσκοντας και εδώ την εξελικτική πορεία της δημιουργίας, όπως την περιγράψαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, γράφει: «Οὐκοῦν εἰκότως, καθάπερ διὰ βαθµῶν ἡ φύσις, τῶν τῆς ζωῆς λέγω ἰδιωµάτων, ἀπὸ τῶν µικροτέρων ἐπὶ τὸ τέλειον ποιεῖται τὴν ἄνοδον»[12].

Ένα από τα πιο βασικά προβλήματα της διδασκαλίας περί ψυχής, είναι το θέμα της προΰπαρξής της και της σχέσης της με το σώμα. Πριν διατυπώσει τη δική του άποψη ό Άγ. Γρηγόριος αναιρεί δύο άλλες απόψεις σχετικές με το θέμα. Η πρώτη θεωρία, η πλατωνική καί ωριγενική, δίδασκε ότι οι ψυχές προϋπάρχουν και ξεπέφτουν στην ένωση με το σώμα, όπου χάνουν τη σχέση τους με το καλό. Η αντίληψη αυτή οδηγεί στην ιδέα για τη μετενσάρκωση, γιατί η ψυχή είναι υποχρεωμένη να αλλάζει σώματα μέχρις ότου φθάσει στο κατώτερο είδος ζωής και ξαναρχίσει την αντίστροφη πορεία για επάνοδό της στον ουρανό. Αυτή η πορεία πάσχει λογικά γιατί «ἐκ θάµνου ἐπὶ τὸν ἄνθρωπον τὴν ψυχὴν ἐπανάγουσιν. Οὐκοῦν προτιµοτέραν τὴν ἐν θάµνῳ ζωὴν τῆς ἀσωµάτου διαγωγῆς ἐκ τούτων ἀποδεικνύουσιν»[13]. Η δεύτερη θεωρία διδάσκει ότι η ψυχή κατά την τάξη της μωσαϊκής διηγήσεως δημιουργήθηκε μετά το σώμα. Και αυτή η θεωρία θεωρείται άτοπη, γιατί αν η πήλινη φύση δημιουργήθηκε πρώτη μπορεί να θεωρηθεί ανώτερη από τη νοερή.

Η διδασκαλία του Αγ. Γρηγορίου για το θέμα είναι ότι ψυχές και σώματα δημιουργούνται συγχρόνως τόσο κατά την πρώτη όσο και κατά τη δεύτερη δημιουργία. «Ἐν δὲ τῇ καθ' ἕκαστον δημιουργίᾳ μὴ προτιθέναι τοῦ ἑτέρου τὸ ἕτερον, μήτε πρὸ τοῦ σώματος τὴν ψυχὴν, μήτε τὸ ἔμπαλιν ὡς ἂν μὴ στασιάζοι πρὸς ἑαυτὸν ὁ ἄνθρωπος τῇ κατὰ τὸν χρόνον διαφορᾷ μεριζόμενος»[14]. Όπως, λοιπόν, ο σπόρος του σταχυού περιέχει όλα τα χαρακτηριστικά του είδους, π.χ. το χόρτο, το καλάμι, τη ρίζα, τον καρπό κ.λπ., «κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον καὶ τὴν ἀνθρωπίνην σπορὰν ὑπειλήφαμεν ἔχειν ἐν τῇ πρώτῃ τῆς συστάσεως ἀφορμῇ συνεσπαρμένην τὴν τῆς φύσεως δύναμιν. Ἐξαπλοῦσθαι δὲ καὶ φανεροῦσθαι διά τινος φυσικῆς ἀκολουθίας πρὸς τὸ τέλειον προϊοῦσαν, οὐ προσλαμβάνουσάν τι τῶν ἔξωθεν εἰς ἀφορμὴν τελειώσεως· ἀλλ' ἑαυτὴν εἰς τὸ τέλειον δι' ἀκολουθίας προάγουσαν. Ὡς μήτε ψυχὴν πρὸ τοῦ σώματος, μήτε χωρίς ψυχῆς τὸ σῶμα ἀληθὲς εἶναι λέγειν, ἀλλὰ μίαν ἀμφοτέρων ἀρχὴν, κατὰ μὲν τὸν ὑψηλότερον λόγον, ἐν τῷ πρώτῳ τοῦ Θεοῦ βουλήματι καταβληθεῖσαν, κατὰ δὲ τὸν ἕτερον, ἐν ταῖς τῆς γενέσεως ἀφορμαῖς συνισταμένην»[15]. Δηλαδή και το ανθρώπινο σπέρμα έχει μέσα του τυπωμένη την εξελικτική του πορεία η οποία θα οδηγήσει με τρόπο φυσικό, χωρίς εξωτερική παρέμβαση στην τελείωση, σωματική και ψυχική. Υπάρχει, λοιπόν, τοποθετημένη από το Θεό στο ανθρώπινο σπέρμα η ψυχοσωματική μορφή του ανθρώπου, που μορφοποιείται με φυσική εξέλιξη. Σημαντική είναι επίσης η παρατήρηση ότι οι ενέργειες και οι εκδηλώσεις της ψυχής εμφανίζονται και συναυξάνονται συγχρόνως με τα σωματικά χαρακτηριστικά: «ἀναλόγως δὲ τῆς τοῦ σώματος κατασκευῆς τε καὶ τελειώσεως, καὶ τὰς τῆς ψυχῆς ἐνεργείας τῷ ὑποκειμένῳ συναύξεσθαι»[16]. Οι δυνάμεις της ψυχής υπάρχουν στο σώμα από τη στιγμή της συλλήψεως και αναπτύσσονται σταδιακά ως την ωρίμανση του άνθρωπου με την σειρά της δημιουργίας, δηλαδή πρώτα η θρεπτική, μετά η αισθητική και τέλος η λογική.

 

ΚΕΦ. 2. Ο Νους

Όπως είδαμε στο κεφάλαιο για την φυσιολογία τού άνθρωπου η ύπαρξη του νου συνδέεται με την κατασκευή τού στόματος και την ομιλία, πού γίνεται δυνατή χάρις στην ύπαρξη των χεριών. Η λειτουργία του νου ξεκινά με την πρόσληψη των ερεθισμάτων των αισθητηρίων οργάνων. Τα ερεθίσματα αυτά προσλαμβάνονται από το νου και μετά από επεξεργασία καταχωρούνται στους κατάλληλους τόπους της γνώσεως. Μία δηλαδή είναι η αντιληπτική δύναμη ενιαία και απλή. Ο νους δεν ταυτίζεται με τις αισθήσεις, αλλά βρίσκεται σ' όλες τις ενέργειες των αισθήσεων. Εδώ ο Αγ. Γρηγόριος παρομοιάζει το νου, ως εικόνα του Θεού με τον ίδιο το Θεό. Όπως δηλαδή ο Θεός είναι απλούς και ακατάληπτος κατά την ουσία του, έτσι και ο νους είναι απλούς και ακατάληπτος, οι ενέργειες του όμως είναι πολλαπλές. Απορρίπτει επίσης κάθε θεωρία που εντοπίζει τη νοητική ενέργεια σε συγκεκριμένο όργανο τού σώματος όπως η πλατωνική στον εγκέφαλο, η αριστοτελική στην καρδιά ή η κοινή αρχαία παράδοση στο ήπαρ. Οι διάφορες ασθένειες ή πληγές ειδικά στον εγκέφαλο επηρεάζουν την λειτουργία του νου, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αυτός είναι εγκαταστημένος σε κάποιο συγκεκριμένο όργανο. Απόδειξη γι' αυτό είναι το ότι οι διάφορες συναισθηματικές και διανοητικές καταστάσεις έχουν επίδραση σε όλον τον οργανισμό, π.χ. όταν κάποιος στενοχωρείται αυξάνει η έκκριση χολής και γίνεται κίτρινος. Επομένως, «τὸν δὲ νοῦν ὁμοτίμως ἑκάστῳ τῶν μορίων, κατὰ τὸν ἄφραστον τῆς ἀνακράσεως λόγον ἐφάπτεσθαι νομιστέον»[17]. Μοιάζει λοιπόν ο νους με κάποιο μουσικό, ο οποίος για να δείξει την τέχνη του χρειάζεται ένα καλό και εύηχο όργανο. Αν το όργανο είναι φθαρμένο η άχρηστο η τέχνη του μένει άπρακτη. Έτσι, αν κάποιο όργανο ασθενεί η δύναμη του νου δεν ενεργοποιείται. Η σωματική φύση όταν σχετίζεται με το νου γίνεται κάτοπτρο του κατόπτρου της θείας φύσεως. Αν όμως διασπασθεί η σχέση ύλης και νου, τότε η ύλη περιπίπτει στην αμορφία, καταστρέφεται το κάλλος της και γεννάται το κακό «διά τῆς ὑπεξαιρέσεως τοῦ καλοῦ»[18]. Όσο, λοιπόν, η υλική φύση συνέχεται από το νου βρίσκεται στην φυσική της κατάσταση και είναι εικών της εικόνος του Θεού.

Για τη σύνδεση του νου με τις σωματικές λειτουργίες ο Αγ. Γρηγόριος προσάγει μερικά επιπρόσθετα επιχειρήματα αναλύοντας την λειτουργία του ύπνου, του ονείρου και του χασμουρητού. Ο ύπνος προκαλείται από την ανάγκη, που είναι κοινή στη φύση, της εναλλαγής των καταστάσεων. Κένωση-πληρότητα, ένταση και χαλάρωση εναλλάσσονται για τη συντήρηση του σώματος, ως ανάγκες της φύσεως. Ο ύπνος προκαλείται από τις αναθυμιάσεις των ατμών των τροφών που ανέρχονται στον εγκέφαλο. Αν ο άνθρωπος δεν κοιμηθεί οι ατμοί αυτοί πού ζητούν διέξοδο προκαλούν το χασμουρητό. Κατά τον ύπνο αδρανεί η νοητική και αισθητική δύναμη και ενεργεί το κατώτερο μέρος της ψυχής. Τα όνειρα, συνεπώς, είναι ενεργήματα του θρεπτικού μέρους, φαντάσματα της νοητικής ενέργειας. Υπάρχει, δηλαδή, στο θρεπτικό μέρος της ψυχής κάποιο απήχημα τού μνημονικού, το οποίο εντυπώνει σ' αυτό διάφορα είδωλα των γεγονότων πού συμβαίνουν όταν είναι κάποιος σε εγρήγορση. Όταν ο άνθρωπος κοιμάται τα είδωλα αυτά εμφανίζονται στο όνειρο. Η μνήμη, συνεπώς, δεν ανήκει εξολοκλήρου στη νόηση, αλλά υπάρχει και στο μέρος της ψυχής που εμφανίζεται να ενεργεί κατά το όνειρο αυτόνομα. Δεν απουσιάζουν, όμως, τελείως οι άλλες δύο ενέργειες της ψυχής, αλλά παραμένει η δύναμη τους πολύ μειωμένη: «καὶ κρατοῦντος τοῦ ἀλογωτέρου, παύεται μὲν ἡ τῶν ἑτέρων ἐνέργεια, οὐ μὴν παντελῶς ἀποσβέννυται»[19]. Πολλές φορές, τα είδωλα της καθημερινότητας στα όνειρα εκλαμβάνονται ως προγνώσεις του μέλλοντος. Όμως, η εξήγηση αυτών των ονείρων είναι καθόλα λογική. Οι λίγες Θεοφάνειες, π.χ. του Δανιήλ ή του Ιωσήφ του Μνήστορος, δεν έχουν σχέση με τη δύναμη των ονείρων, αλλά είναι ενεργήματα θείας δυνάμεως.

Συνοψίζοντας ό Άγ. Γρηγόριος, χωρίζει τα όνειρα σε τρείς κατηγορίες:

α) Στα όνειρα πού εμφανίζονται είδωλα των καθημερινών εμπειριών που τυπώθηκαν στο μνημονικό της ψυχής.

β) Σε όνειρα που αποτυπώνουν διαθέσεις και καταστάσεις του σώματος σήμερα θα λέγαμε ενέργειες ενστίκτων και ορμών. «Οὕτω γὰρ ὁ διψώδης ἐν πηγαῖς εἶναι δοκεῖ, καὶ ἐν εὐωχίαις ὁ τροφῆς προσδεόμενος, καὶ ὁ νέος, σφριγώσης αὐτῷ τῆς ἡλικίας, καταλλήλῳ τῷ πάθει φαντασιοῦται» (δηλ. εκδηλώνεται στο όνειρο η libido)[20]. Επίσης όταν κάποιος ασθενεί βλέπει ανάλογα με την ασθένεια όνειρα.

γ) 'Υπάρχουν όνειρα πού προσαρμόζονται στην ηθική κατάσταση του ανθρώπου. Άλλα όνειρα βλέπει ο σώφρων και άλλα ο ακόλαστος, ο γενναιόδωρος ή ο φιλάργυρος. Εκφράζει λοιπόν η αλογώτερη διάθεση της ψυχής ανάλογες με το ήθος επιθυμίες.

Είδαμε λοιπόν ότι ο νους βρίσκεται εξίσου σ' όλα τα μέρη του οργανισμού.

Ο τρόπος σύνδεσης νου και σώματος είναι αδύνατον να γνωρισθεί. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι ο νους αναπτύσσεται μαζί με το σώμα και ότι πιθανή βλάβη του σώματος επηρεάζει το νου. Η ψυχή, λοιπόν, είναι μία και ενιαία κατά τη φύση της που ενεργοποιείται διά των αισθήσεων και ενώνεται με την υλική φύση δι' αυτών. Η σύνδεση του νου με την άλογη φύση έφερε στον άνθρωπο τα πάθη της φύσεως αυτής. Έτσι, η ομοίωση του άνθρωπου προς το Θεό δεν βρίσκεται ούτε στο θρεπτικό, ούτε στο συναισθηματικό μέρος της ψυχής, που κυριαρχούνται από πάθη και ηδονές. Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης π.χ. είναι αίτιο πολλών παθών. Γιατί με το θυμό συντηρούνται τα θηρία, με τη φιληδονία τα πολύγονα, με τη δειλία τα αδύνατα, με τη λαιμαργία τα πολύσαρκα κ.λπ. Ο άνθρωπος, λοιπόν, έχει διπλή τη φύση «τῷ μὲν θεοειδεῖ τῆς διανοίας πρὸς τὸ θεῖον κάλλος μεμορφωμένος, ταῖς δὲ κατὰ πάθος ἐγγινομέναις ὁρμαῖς πρὸς τὸ κτηνῶδες φέρων τὴν οἰκειότητα»[21].

Έτσι ο ανθρώπινος λόγος πολλές φορές υποδουλώνεται στα πάθη και παραλαμβάνοντας τις αρχές των παθών από το άλογο μέρος της ψυχής, τις αυξάνει και τις πολλαπλασιάζει. Αν π.χ. ο θυμός είναι συγγενής με την ορμή των ζώων, η μήνις, ο φθόνος, η υποκρισία είναι η ανάπτυξη της ορμής από το λογικό. Χωρίς τη συνέργεια του νου, τα πάθη ατονούν και ξεθυμαίνουν εύκολα. Αντίθετα η κυριαρχία τού νου στα πάθη τα μεταβάλλει σε αρετές, π.χ. το θυμό σε ανδρεία, τη δειλία σε ασφάλεια, το φόβο σε ευπείθεια, το μίσος σε αποστροφή της κακίας και την ερωτική ορμή σε αγάπη προς το καλό. Συνήθως όμως ο νους υποδουλώνεται στα πάθη και αυτά επιθέτονται «οἷον προσωπεῖον εἰδεχθὲς τῷ κατὰ τὴν εἰκόνα κάλλει» και συνεπώς η θεία εικόνα φαίνεται εναργέστερα στους «ὑψηλούς τήν ἀρετήν καί καθαρεύοντας ἐκ μολυσμάτων»[22]. Σ' αυτούς διαφυλάσσεται καθαρή η μορφή της εικόνας και εφαρμόζεται ο λόγος ότι ο άνθρωπος ομοιάζει στο Θεό.

 

ΜΕΡΟΣ Γ΄

ΠΕΡΙ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ

Στο τελευταίο μέρος του έργου του, ο Άγ. Γρηγόριος ομιλεί για τον παράδεισο και την Ανάσταση. Κάθε λόγος για τη δημιουργία είναι ελλιπής χωρίς αναφορά στο τέλος του κόσμου. Γιατί στο Χριστιανισμό η δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου είναι άρρηκτα δεμένη με την εσχατολογική προοπτική της Βασιλείας του Θεού.

 

ΚΕΦ. 1. Περί Παραδείσου

Τα αγαθά του Παραδείσου κατά τον Ἀγ. Γρηγόριο ήταν πνευματικά, όπως και η τροφή. Το μεν δένδρο του καλού, το «ολικό δένδρο», το «πᾶν ξύλο», λέει χαρακτηριστικά, είναι το όντως αγαθό. Στο ξύλο της γνώσεως καλού και κακού υπάρχει ανάμεικτη η γνώση των δύο στοιχείων. Η φύση λοιπόν του κακού είναι πάντοτε σύμμικτη. Εμφανίζεται, δηλαδή, με την όψη του καλού και ελκύει με την ηδονή στον όλεθρο. Αντίθετα, «τὸ ὄντως ἀγαθὸν ἁπλοῦν καὶ μονοειδές ἐστι τῇ φύσει, πάσης διπλόης καὶ τῆς πρὸς τὸ ἐναντίον συζυγίας ἀλλότριον»[23]. Γι' αυτό και ο όφις παρουσίασε το δένδρο «ὡς καλόν εἰς βρῶσιν και ἀρεστόν τοῦ κατανοῆσαι» (Γεν, 3:6). Έτσι λοιπόν εισήλθε στους ανθρώπους ο θάνατος σαν δηλητήριο ανακατεμένο με μέλι και αυτοί ομοιώθησαν «τῇ ματαιότητι» και σκοτίσθηκε η εικόνα του Θεού.

 

ΚΕΦ. 2. Περί Αναστάσεως

Αναφερόμενος στα επόμενα κεφάλαια στο θέμα της Αναστάσεως ξεκινά με την απόδειξη της αναγκαιότητας της με φιλοσοφικά και λογικά επιχειρήματα. Εφόσον η θεία φύσις είναι άτρεπτη και αμετάβλητη και το κακό, τρεπτό και περιορισμένο, δεν μπορεί παρά να είναι προσωρινό. Το διάστημα της κακίας στην πορεία του κόσμου έχει ένα τέλος και τότε θα επικρατήσει για πάντα το αγαθό. Εδώ έχουμε τη θεολογική βάση της θεωρίας για την αποκατάσταση που αναπτύσσει σε άλλα έργα του ο Γρηγόριος. Το τέλος των αιώνων θα έρθει όταν τελειώσει ο προκαθορισμένος στην πρώτη ανθρώπινη δημιουργία αριθμός ψυχών. Τότε θα γίνει η αναστοιχείωσις των πάντων και η μεταβολή του ανθρωπίνου από φθαρτό σε απαθές. Η αφθαρτισμένη σάρκα του ανθρώπου θα μπορεί να κινείται στον αέρα και θα αρπαγεί «ἐν νεφέλαις εἰς ἀπάντησιν Κυρίου εἰς ἀέρα» (Α’Θεσσ, 4:16). Δεν πρέπει οι Χριστιανοί να ασχολούνται με το αν καθυστερεί ή με το πότε θα έλθει η Ανάσταση, αλλά πρέπει όλοι να προετοιμαζόμαστε με την αγαθή πολιτεία μας για να αποκτήσουμε τη μέλλουσα χάρη.

Μία από τις προϋποθέσεις της πίστεως στην Ανάσταση είναι η αντίληψη ότι ο κόσμος έχει αρχή και τέλος. Αν δεχθούμε την αιωνιότητα της ύλης τότε αυτόματα αποκλείουμε την Ανάσταση. Το επιχείρημα αυτών που δέχονται την αϊδιότητα της ύλης είναι, ότι αφού ο Θεός είναι απλούς και άυλος, ενώ η ύλη πεπερασμένη, με τις ιδιότητες της έκτασης, του όγκου, του σχήματος, του χρώματος κλπ., δεν μπορεί να προέρχεται από το Θεό. Ή πρέπει, λοιπόν, να δεχθούμε ότι ο Θεός περιέχει το υλικό στοιχείο, άρα είναι σύνθετος και ποσοτικός, ή ότι η ύλη είναι έξω από το Θεό και συνυπάρχει με αυτόν αιωνίως, όπως δέχεται ο Μανιχαϊσμός. Η χριστιανική αντίληψη είναι ότι ο Θεός δημιούργησε τα πάντα ελεύθερα, με το θείο του θέλημα. Η ύλη δεν είναι στοιχείο της ουσίας τού Θεού, αλλά κτίσμα της ακτίστου ενεργείας του. Η ίδια η ύλη δεν είναι κάτι ξένο από τη λογική, γιατί αποτελείται από ποιότητες, που αν τις αφαιρέσουμε δεν υπάρχει. Οι ποιότητες αυτές ονομάζονται "λόγοι" και τέτοιοι είναι το βάρος, το χρώμα, η έκταση, η ποσότητα. Χωρίς αυτούς τούς λόγους τα όντα διαλύονται. Έτσι η δημιουργία της ύλης συντελείται με τη δημιουργία των λόγων από το Θεό και τη γένεση κατόπιν από αυτούς της υλικής φύσεως. Εδώ, ο Γρηγόριος, χρησιμοποιεί τη νεοπλατωνική μέθοδο για να ερμηνεύσει τη γένεση της υλικής φύσεως.

Για τη διδασκαλία περί Αναστάσεως όμως μπορούμε να βρούμε αδιάψευστες αποδείξεις και στην Αγία Γραφή. Ό Χριστός, με μια σειρά θαυμάτων, μας οδηγεί σταδιακά στην αποκάλυψη τού μυστηρίου της Αναστάσεως. Άρχισε τη θαυματοποιία του από τα κατώτερα και σιγά-σιγά μας εισήγαγε στα μεγαλύτερα για να κάνει, όπως η μητέρα στο νήπιο, την τροφή πιο εύπεπτη. Προηγούνται στη σειρά των θαυμάτων οι ιάσεις, όπως της πεθεράς του Σίμωνος και της κόρης του αξιωματούχου, προχωρεί σε αναστάσεις ανθρώπων που μόλις είχαν πεθάνει, όπως η κόρη του Ιαείρου και ο υιός της χήρας της Ναΐν. Με την ανάσταση του Λαζάρου, έχουμε ανάσταση άνθρωπου που παρέμεινε στον τάφο, και τέλος ολοκλήρωσε το έργο του με τη δική του ανάσταση.

Παρόλα αυτά «εἰσί τινες, οἳ διὰ τὴν τῶν ἀνθρωπίνων λογισμῶν ἀτονίαν, πρὸς τὰ ἡμέτερα μέτρα τὴν θείαν δύναμιν κρίνοντες, τὸ ἡμῖν ἀχώρητον οὐδὲ Θεῷ δυνατὸν εἶναι κατασκευάζουσι»[24]. Ισχυρίζονται λοιπόν μερικοί ότι η ανάσταση είναι αδύνατη, γιατί δεν είναι δυνατό να αναστηθεί κάποιο σώμα καμένο η φαγωμένο από ζώο; Η απάντηση στο επιχείρημα αυτό είναι ότι το σώμα, όταν χωριστεί από την ψυχή διαλύεται στα συστατικά του, αλλά αυτά δεν παύουν να βρίσκονται στον κόσμο. Η σχέση της ψυχής με τα στοιχεία του σώματος δεν καταργείται, αλλά αντίθετα διατηρείται και αυτά κατά την ανάσταση έλκονται και επανασυντίθενται με την ψυχή με άρρητο τρόπο. Άλλωστε κάποιο σωματικό γνώρισμα παραμένει στις ψυχές και στον Άδη, όπως φαίνεται στην παραβολή τού πλουσίου και του Λαζάρου. Η αναστοιχείωση αυτή του σώματος γίνεται σύμφωνα με τον ιδανικό τύπο του κάθε άνθρωπου, όπως ταιριάζει στην ζωή της αφθαρσίας.

Στο τελευταίο κεφάλαιο τού έργου του, ο Άγ. Γρηγόριος παρουσιάζει μια ανατομική και φυσιολογική περιγραφή του ανθρώπινου σώματος και των λειτουργιών του σύμφωνα με τις επιστημονικές αντιλήψεις της εποχής του.

 

ΓΕΝΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Κλείνοντας την παρουσίαση του έργου τού "Αγίου Γρηγορίου, θα τολμήσουμε να διατυπώσουμε ορισμένα σχόλια και συμπεράσματα για το περιεχόμενο του:

1. Κύριο γνώρισμα της προσωπικότητας του Αγ. Γρηγορίου, εκτός από τη βαθειά θεολογική και θεοτική του εμπειρία, είναι η φιλοσοφική και επιστημονική του κατάρτιση, που φαίνεται από τη χρησιμοποίηση με άνεση ιατρικών κοσμολογικών και ψυχολογικών γνώσεων της εποχής του. Πιθανότατα δε είχε σπουδάσει και εξασκούσε την ιατρική. Με την ίδια άνεση κινείται και στο χώρο των ποικίλων φιλοσοφικών σχολών και αντιλήψεων, τις οποίες χρησιμοποιεί επιλεκτικά, περισσότερο τον Αριστοτέλη αλλά και τον Αναξαγόρα, τον Πλάτωνα και τους Νεοπλατωνικούς. Όταν λοιπόν θεολογεί για τον άνθρωπο και τον κόσμο, δεν αερολογεί ούτε πολυλογεί ανούσια, αλλά πλησιάζει την πραγματικότητα, όπως έχει ερμηνευτεί από την επιστήμη της εποχής του για να τη συνδέσει με τις αλήθειες της θείας Αποκαλύψεως. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά στο τελευταίο κεφάλαιο του έργου, η Εκκλησία πρέπει η ίδια να είναι διδάσκαλος της ανατομίας και της φυσιολογίας και να μη προσφεύγει στη θύραθεν σοφία. Ο Άγ. Γρηγόριος δεν ζητά να προσαρμόσει την επιστήμη στην Άγ. Γραφη, όπως πολλοί σύγχρονοι θεολόγοι, αλλά αντίθετα σέβεται απόλυτα τα επιστημονικά πορίσματα και, όπου χρειάζεται, αναιρεί παρωχημένες κοσμολογικές απόψεις ή ανθρωπομορφικές εκφράσεις με τη λεγόμενη αναγωγική και τροπολογική μέθοδο αναδεικνύοντας τις αιώνιες θεολογικές αλήθειες. Για παράδειγμα δεν μένει προσηλωμένος στην μωσαϊκή σειρά της δημιουργίας σώματος και ψυχής και αφαιρεί από τη δημιουργία τού κόσμου κάθε ανθρωπομορφισμό λέγοντας ότι αυτή έγινε στιγμιαία και εξελίσσεται δυναμικά κατά την προκαθορισμένη τάξη.

2. Ιδιαίτερη σημασία έχει η ιδιόμορφη αντίληψη του Άγ.Γρηγορίου για τη δημιουργία του άνθρωπου. Ο άνθρωπος του Παραδείσου βρίσκεται εκτός του γνωστού ιστορικού χρόνου, σε κατάσταση παρόμοια με αυτή της βασιλείας του Θεού. Το σώμα του, δηλαδή, είναι απαθές και άφθαρτο, δεν έχει τη γενετησία λειτουργία και πολλαπλασιάζεται με τον τρόπο των αγγέλων. Η πτώση, λοιπόν, συνοδεύεται από μια δεύτερη δημιουργική επέμβαση τού Θεού. Στην πρώτη δημιουργία έχουμε την τέλεια εικόνα του Θεού. Στη δεύτερη προστίθεται ένας άλλος τρόπος γέννησης και διαιώνισης του άνθρωπου, που ταιριάζει με την κατάσταση της πτώσης και με τη σχέση του ανθρώπου προς την υλική και άλογη φύση. Η έξοδος, δηλαδή, από τον Παράδεισο σημαίνει την αρχή της ιστορικής ύπαρξης του ανθρώπου, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. «Τους πατέρες», παρατηρεί ο Κων/νος Παπαπέτρου, «δεν ενδιαφέρει για την ερμηνεία της βιβλικής διηγήσεως, το γεωγραφικό "πού" η το χρονολογικό "πότε" αλλά η πραγματικότητα άνθρωπος. Η πίστη της εκκλησίας δεν εξαντλείται σε μια "fídeshistorica" αλλά τελειούται σε μια "fidesexistentialis"»[25].

Ο κόσμος της πτώσεως χαρακτηρίζεται από την παρουσία της ερωτικής ορμής που ζητά ικανοποίηση. Oκόσμος του Παραδείσου και της Βασιλείας του Θεού από την ανιδιοτελή αγάπη «ἥτις οὐ ζητεῖ τά ἑαυτῆς». Στο χώρο της Βασιλείας, σημειώνει ο Χρήστος Γιανναράς, η φύση δεν γίνεται πια υπόσταση (συγκεκριμένη ζωντανή ύπαρξη) χάρις στις δικές της λειτουργίες και ενέργειες, αλλά χάρις στην κλήση της αγάπης του Θεού.

3. Ο Θεός, τονίζει ο Άγ.Γρηγόριος, σε πολλά σημεία του έργου του, είναι άγνωστος κατ' ουσίαν και απρόσιτος. Γίνεται όμως γνωστός από τα αποτελέσματα των ακτίστων ενεργειών του. Όλη η δημιουργία είναι αποτέλεσμα της θεί­ας ενεργείας και βουλήσεως. Όπως παρατηρεί ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης: «Ο Θεός μερίζεται αμερίστως έν μεριστοίς και πολλαπλασιάζεται απολλαπλασιάστως στις άκτιστες δυνάμεις και ενέργειες του και υπάρχει όχι κατ' ουσίαν, αλλά κατά βούλησιν ολόκληρος σε κάθε μονοειδή και κατά πάντα απλή ενέργεια»[26]. Έτσι ο Θεός δεν γνωρίζει τα όντα, γράφει ό Άγιος Μάξιμος ό Ομολογητής, με το νου ή την αίσθηση, όπως θα έλεγαν οι φιλόσοφοι. «Οὐ γάρ εἶναι δυνατόν τον ὑπέρ τά ὄντα κατά τά ὄντα τῶν ὄντων ἀντιλαμβάνεσθαι, ἀλλ’ ὡς ἴδια θελήματα γινώσκειν αὐτόν τά ὄντα φαμέν»[27].

Όλες οι μορφές της ύπαρξης, νόηση, ύλη κ.λπ. είναι κτιστές και τρεπτές.

Αίτιο της δημιουργίας είναι η αγαθότης του Θεού: «Ἔννοιαν, οὐ τῆς οὐσίας ἀλλά τῆς σοφίας, τοῦ σοφῶς πεποιηκότως ἀνατυπούμεθα τῆς ἀγαθότητος, οὐ τῆς οὐσίας ἐν περινοία γενόμενοι». Ὁ γάρ τῇ φύσει ἀόρατος, ὁρατός ταῖς ἐνεργείαις γίνεται ἔν τισι τοῖς περί αὐτῶν καθορώμενος»[28]. Η φυσική τάξη, λοιπόν, η αρμονία του σύμπαντος, οι λειτουργίες της ψυχής και του σώματος δεν είναι αιώνιες αυτόνομες πραγματικότητες, αλλά αποτελέσματα της θείας ενέργειας. Η αντίληψη αυτή είναι αντίθετη με την πλατωνική-ωριγενική, καθώς και με τη νεοπλατωνική και σχολαστική αντίληψη περί απορροής ή δημιουργίας των όντων βάσει ιδεατών αρχετύπων πού βρίσκονται στη θεία ουσία και αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της. Οι λόγοι των όντων, για τον Άγ. Γρηγόριο, είναι κτιστοί και καταβάλλονται με την αρχή της δημιουργίας. Είναι οι ποιοτικές αρχές των όντων που συναρθρώνουν την υλική πραγματικότητα σε μορφη. Σαφώς, δηλαδή, απορρίπτεται η ωριγενική διδασκαλία για προΰπαρξη των ψυχών και των πνευματικών όντων στο Θεό. Δύο σχεδόν αιώνες αργότερα ό Διονύσιος Αρεοπαγίτης και μετά ο Μάξιμος ο Ομολογητής μίλησαν, ολοκληρώνοντας τη διδασκαλία αυτή, για τους άκτιστους λόγους των όντων, πού προϋπάρχουν κοντά στο Θεό και ενεργοποιούν τούς φυσικούς λόγους κατευθύνοντας τα όντα. Λέγει ο Άγ. Διονύσιος: «Παραδείγματα δέ φαμέν εἶναι τους ἐν Θεῷ τῶν ὄντων οὐσιοποιούς και ἑνιαίως προϋφεστῶτας λόγους, οὕς ἡ Θεολογία προορισμούς καλεῖ καί θεῖα ἀγαθά θελήματα τῶν ὄντων ἀφοριστικά καί ποιητικά, καθ’οὕς ὁ ὑπερούσιος, τά ὄντα πάντα καί προώρισεν και παρήγαγεν»[29].

4. Ό νους είναι το κύριο συστατικό της ανθρώπινης ύπαρξης και η εικόνα του Θεού. Η φυσιολογία του νοός του Αγ. Γρηγορίου είναι και αυτή φαινομενικά ιδιόμορφη. Δύο αντιλήψεις υπάρχουν για τη σχέση νου-σώματος. Η πρώτη που τοποθετεί το νου στον εγκέφαλο, κατά την πλατωνική θεώρηση, υπάρχει στον Μ. Αθανάσιο, ενώ η δεύτερη τον τοποθετεί, όπως ό Αριστοτέλης, στην καρδιά και τη συναντούμε στο Μακάριο και άλλους πατέρες. Ο Γρηγόριος δεν θεωρεί ότι η ενέργεια του νου πηγάζει από συγκεκριμένο όργανο, αλλά είναι απλή και μονοειδής, όπως η ουσία του Θεού και παρευρίσκεται σε κάθε σωματική ενέργεια. Ο νους διακρίνεται από το συναισθηματικό και επιθυμητικό μέρος της ψυχής, ενεργοποιείται όμως όταν συνδεθεί με τα αισθήματα και τα αισθητήρια όργανα. «Οὔτε οὖν αἴσθησις χωρὶς ὑλικῆς οὐσίας, οὔτε τῆς νοερᾶς δυνάμεως χωρὶς, αἰσθήσεως ἐνέργεια γίνεται»[30]. Ο καθαγιασμός και η κάθαρση του νου βρίσκεται φυσικά, όπως και σε όλη την πατερική παράδοση, στο κέντρο της διδασκαλίας του Αγ. Γρηγορίου. Η σωτηρία συνίσταται στην καταπολέμηση των παθών και την εγκαθίδρυση του κεκαθαρμένου νοός ως ηγεμόνος της ψυχής. Ο νους καθαρός από τα πάθη, κινείται απλανώς και ενεργεί τις αρετές. «Ἡ δέ τοῦ Θεοῦ θεωρία, οὔτε κατά τό φαινόμενον, οὔτε κατά το ἀκουόμενον ἐνεργεῖται, χρή τόν μέλλοντα προσβαίνειν τῇ τῶν ὑψηλῶν κατανοήσει πάσης αἰσθητικῆς τε καί ἀλόγου κινήσεως προκαθάραι τόν τρόπον»[31].

5. Τέλος, η δημιουργία του ανθρώπου βρίσκει το νόημα της στην εσχατολογική της προοπτική. Η βεβαιότης της Αναστάσεως που θα αναίρεση κάθε συνέπεια της πτώσεως και θα επαναφέρει τον άνθρωπο στην πρότερα «παραδείσια» κατάσταση είναι η ουσία της διδασκαλίας του Χριστού. Η αναστοιχείωση των πάντων θα σημάνει την αποκατάσταση του άνθρωπου στη θέση της εικόνος τού θεού και την ανάδειξη του σε μέτοχο της Βασιλείας Του. Για το Χριστιανισμό, η δημιουργία είναι θετική και κάθε μέρος της βρίσκει την πηγή και το σκοπό της ύπαρξης του στο Θεό. Αυτή την αλήθεια διδάσκει με τα υπέροχα ελληνικά του ο Επίσκοπος της Νύσσης στο Μέγα Κατηχητικό του λόγο: «Προμηθείᾳ δέ κρείττονι πρός τήν αἰσθητήν φύσιν, γίνεταί τις τοῦ νοητοῦ συνανάκρασις, ὥς ἄν μηδέν ἀπόβλητον εἴη τῆς κτίσεως, μηδέ τῆς θείας κοινωνίας ἀπόκληρον. Τούτου χάριν, ἐκ νοητοῦ τε καί αἰσθητοῦ, τό κατά τόν ἄνθρωπον μῖγμα παρά τῆς θείας ἀναδείκνυται φύσεως καθώς διδάσκει τῆς κοσμογενείας ὁ λόγος. «Λαβών γάρ», φησίν, «ὁ Θεός χοῦν ἀπό τῆς γῆς τον ἄνθρωπον ἔπλασε καί διά τῆς ἰδίας ἐμπνεύσεως τῷ πλάσματι την ζωήν ἐνεφύσησεν, ὡς ἄν συνεπαρθείῃ τῷ θείῳ το γήινον καί μία τις κατά τό ὁμότιμον διά πάσης τῆς κτίσεως ἡ χάρις διήκοι, τῆς κάτω φύσεως προς την ὑπερκόσμιον συγκιρναμένης»[32].

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αρχιεπ. Θυατείρων Αθηναγόρου (Κοκκινάκη), Γενική εισαγωγή εις το έργο του Γρηγορίου Νύσσης, ΕΠΕ Γρηγ. Νύσσης έργα, τ. 1, 1979.

Χρήστου Π., Εισαγωγή στο ΕΠΕ Γρηγ. Νύσσης έργα, τ. 5, 1987.

Μαξίμου Όμολογητού, Φιλοσοφικά και θεολογικά ερωτήματα, Εισαγωγή – Σχόλια, π. Δημητρίου Στανιλοάε, Αθήνα 1978.

Παπαπέτρου Κων., Προσβάσεις, Αθήνα 1979.

Γιανναρά Χρ., Αλφαβητάρι της πίστης, Δόμος, 1983.

Ρωμανίδου Ι., Το προπατορικόν αμάρτημα, Δόμος 1989.

Δογματική καί Συμβολική θεολογία της 'Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 1973.

Εισαγωγή στην έκδοση του έργου του Γρ. Παλαμά Ὑπέρ τῶν ἱερὼς ἡσυχαζόντων, Θεσσαλονίκη 1984.

Παπαδόπουλου Στ., Γρηγόριος Νύσσης, Κατερίνη 1987.

Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί θείων ονομάτων (μτφ. Ιγν. Σακαλής), Αθήνα 1978.

 

---

[1] Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευῆς τοῦ ἀνθρώπου, στο Γρηγ. Νύσσης Έργα, ΕΠΕ τ.5, Θεσσαλονίκη 1987, 24.

[2] ό.π, 32.

[3] ό.π., 114.

[4] ό.π., 114.

[5] Γρηγ. Νύσσης, Περί κατασκευῆς, 122.

[6] Γρηγ. Νύσσης. Ἀπολογητικός περί τῆς Ἑξαημέρου, στο Γρηγ.Νύσσης Έργα, ΕΠΕ τ.5, Θεσσαλονίκη 1987, 264.

[7] ό.π., 266.

[8] Γρηγ. Νύσσης, Περί κατασκευῆς, 126.

[9] Γρηγ. Νύσσης, Περί κατασκευῆς, 60.

[10] ό.π., 54.

[11] ό.π., 56.

[12] Γρηγ. Νύσσης, Περί κατασκευῆς, 58.

[13] ό.π., 204.

[14] ό.π., 208.

[15] ό.π., 208-09.

[16] Γρηγ. Νύσσης, Περί κατασκευῆς, 212.

[17] ό.π., 80.

[18] Γρηγ. Νύσσης, Περί κατασκευῆς, 84.

[19] ό.π., 96.

[20] Γρηγ. Νύσσης, Περί κατασκευῆς, 100.

[21] ό.π., 136.

[22] ό.π., 138.

[23] Γρηγ. Νύσσης, Περί κατασκευῆς, 148.

[24] Γρηγ. Νύσσης, Περί κατασκευῆς, 188.

[25] Κων. Παπαπέτρου, Προσβάσεις, Αθήνα 1979, 89.

[26] Ι. Ρωμανίδου, Εισαγωγή στην έκδοση του έργου του Γρ.Παλαμά, Ὑπέρ τῶν ἱερὼς ἡσυχαζόντων, Θεσσαλονίκη 1984, 132.

[27] Μαξίμου Ομολογητού, Φιλοσοφικά και θεολογικά ερωτήματα, Εισαγωγή- Σχόλια, π. Δημητρίου Στανιλοάε, Αθήνα 1978, 180.

[28] Γρηγ.Νύσσης, Λόγοι εἰς Μακαρισμούς, PG44, 1268D-1269A.

[29] Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί θείων ὀνομάτων (μτφ. Ιγν.Σακαλής), Αθήνα 1978, 102.

[30] Γρηγ. Νύσσης, Περί κατασκευῆς, 106.

[31] Γρηγ. Νύσσης, Εἰς τόν βίον τοῦ Μωυσέως, PG44, 373BD.

[32] Γρηγ. Νύσσης, Μέγας Κατηχητικός Λόγος, στο Γρηγ.Νύσσης, Έργα, ΕΠΕ τ. 1, Θεσσαλονίκη 1979, 412.

 

Πηγή:http://agogi59.blogspot.gr/2013/01/blog-post_16.html

Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης για τους τοκίζοντες

 

«Ει  μη  πλήθος ην  τοκιστών ουκ αν ην το πλήθος των πενοομένων.Λύσον σου την φατρίαν , και πάντες έξομεν την αυτάρκειαν »
Δρεπάνι του τοκιστή είναι η  δικαστική απαίτηση του χρέους, αλώνι το σπίτι του, όπου λιανίζει τις περιουσίες των αναγκεμένων ανθρώπων. Ολονών τ’ αγαθά τα βλέπει δικά του. Εύχεται στους ανθρώπους ανάγκες και συμφορές, για να τρέξουν υποχρεωτικά να δανειστούν απ΄αυτόν. Μισεί τους αυτάρκεις και όσους δεν έχουν δανειστεί απ’ αυτόν τους θεωρεί εχθρούς του. Συχνάζει στα δικαστήρια για ν’ ανακαλύψει κάποιον που τον πιέζουν οι δανειστές και ακολουθεί τους φοροεισπράκτορες, όπως τα κοράκια τους στρατούς που διεξάγουν πόλεμο( για να τρώνε τους σκοτωμένους). Κουβαλάει παντού το κομπόδεμα, και σαν δόλωμα το δείχνει σ’ εκείνους που τους πνίγει η  ανάγκη, ώστε, ανοίγοντας γι’ αυτό το στόμα, να καταπιούν μαζί μ’ αυτό και το αγκίστρι του τόκου. Καθημερινά μετράει τα κέρδη, μα η  δίψα του για χρήμα δε σβήνει. Στεναχωριέται για το χρυσάφι που έχει φυλαγμένο στο σπίτι, επειδή μένει αχρησιμοποίητο κι’ ανεκμετάλλευτο.
Πώς θα προσευχηθείς, λοιπόν, τοκογλύφε; Με τι συνείδηση θα ζητήσεις από τον Θεό κάποια ευεργεσία, συ που έμαθες όλο να παίρνεις και ποτέ να μην δίνεις; Ή μήπως σου διαφεύγει, ότι η προσευχή σου αποτελεί υπόμνηση της δικής σου απανθρωπιάς; Ποια συγχώρηση έδωσες και ζητάς συγγνώμη; Ποιον ελέησες κι’ επικαλείσαι τον Ελεήμονα; Αλλά κι’ αν ακόμη προσφέρεις ελεημοσύνη, ως προϊόν απάνθρωπης εκμετάλλευσης δεν θα είναι καρπός των συμφορών των άλλων, γεμάτη δάκρυα και στεναγμούς;
Αν γνώριζε ο φτωχός από πού προσφέρεις την ελεημοσύνη, δεν θα την δεχόταν, γιατί θα αισθανόταν σα να έμελλε να γευτεί σάρκες αδελφικές και αίμα συγγενών του. Θα σου πετούσε δε κατάμουτρα τούτα τα λόγια τα γεμάτα θάρρος και φρονιμάδα: μη με θρέψεις, άνθρωπε, από τα δάκρυα των αδελφών μου. Μη δώσεις στο φτωχό ψωμί βγαλμένο από τους στεναγμούς των άλλων φτωχών. Μοίρασε στους συνανθρώπους σου όσα με αδικίες μάζεψες και τότε θα παραδεχθώ την ευεργεσία σου. Ποιό το όφελος, αν δημιουργείς πολλούς φτωχούς (με την εκμετάλλευση) κι ανακουφίζεις ένα (με την ελεημοσύνη); Αν δεν υπήρχε το πλήθος των τοκογλύφων ( των εκμεταλλευτών γενικά), δεν θα υπήρχε ούτε η στρατιά των πεινασμένων. Ας διαλυθούν τα οργανωμένα οικονομικά συμφέροντα και όλοι θ’ αποκτήσουμε την οικονομική μας αυτάρκεια.
ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ ( 4ος αι.) “Κατά τοκιζόντων”
misha.pblogs.gr

«Ο ΠΑΤΗΡ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ» ΑΓ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΥΣΣΗΣ. Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ. («Ἡ ἀληθινὴ Βηθλεέμ, καὶ ὁ ἀληθινὸς Γολγοθάς, καὶ τὸ ἀληθινὸ Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν, καὶ ἡ ἀληθινὴ Ἀνάσταση, ὅλα βρίσκονται στὴν καρδιὰ τοῦ ἀνθρώπου ποὺ ἔχει τὸν Θεό») Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ Ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ π. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΛΩΡΟΦΣΚΥ (ΕΡΓΑ 7) «ΟΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΑΙΩΝΑ»

(Μετάφραση ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Κ. ΠΑΛΛΗ)
Ἐκδ.  Π. ΠΟΥΡΝΑΡΑ, Θεσσαλονίκη 1991,
σελ. 221-231
Η ΖΩΗ TOY
.         Ὁ Γρηγόριος Νύσσης ἦταν νεώτερος ἀδελφός του Μεγάλου Βασιλείου. Γεννήθηκε περὶ τὸ 335 καὶ τίποτε σχεδὸν δὲν εἶναι γνωστὸ γιὰ τὴ νεότητά του. Πιθανὸν σπούδασε στὴν πατρίδα του τὴν Καισαρεία.  Ὁ Γρηγόριος εἶπε ἀργότερα ὅτι ὁ ἀδελφός του Βασίλειος ἦταν δάσκαλός του, καὶ μιλοῦσε γι’ αὐτὸν πάντα μὲ σεβασμό, καὶ τὸν χαρακτήριζε ὡς «ἴσον μὲ τοὺς ἀποστόλους ποὺ ἦλθε ὕστερα ἀπὸ αὐτοὺς μόνο κατὰ τὸν χρόνο». Παραδεχόταν ὅτι «ἔζησα μὲ τὸν ἀδελφό μου γιὰ ἕνα σύντομο μόνο χρονικὸ διάστημα, καὶ ὅτι διδάχτηκα τόσο μόνο ἀπὸ τὴν θεία γλώσσα του ὅσο ἦταν ἀναγκαῖο γιὰ μένα νὰ καταλάβω τὴν ἄγνοια ἐκείνων τῶν ἀμυήτων στὰ μυστικὰ τῆς εὐγλωττίας». Μὲ ἄλλα λόγια, ὁ Βασίλειος τοῦ δίδαξε μόνο ρητορική.  Ὁ Γρηγόριος κατονομάζει τὴν ἀδελφή του Μακρίνα ὡς ἄλλον σπουδαῖον δάσκαλο τῆς νεότητάς του, καὶ οἱ ἀναμνήσεις του γι᾽ αὐτὴν εἶναι γεμάτες εὐγνωμοσύνη.  Ὁ Γρηγόριος μεγάλωσε σὲ μία ἀτμόσφαιρα πολιτισμοῦ καὶ ἀσκητισμοῦ, ἀλλὰ πολὺ λίγα εἶναι γνωστὰ γιὰ τὶς λεπτομέρειες τῆς μορφώσεώς του.
.         Στὴ νεότητά του ὁ Γρηγόριος ἀσχολήθηκε πολὺ μὲ τὴν μελέτη τῆς φιλοσοφίας. Ἀκόμα καὶ ὅταν ἔγινε κληρικὸς ὡς ἀναγνώστης δίδασκε ρητορικὴ καὶ ἀφιερώθηκε στὴ μελέτη τῆς «θύραθεν» φιλολογίας. Αὐτὸ δυσαρέστησε τὴν οἰκογένειά του καὶ τοὺς φίλους του.  Ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος τοῦ ἔγραψε ἐλέγχοντάς τον φιλικά: «Τί σοῦ συνέβη, σοφώτατε; Ἄλλοι δὲν σὲ ἐπαινοῦν γι’ αὐτὴν τὴν “ἄδοξον εὐδοξίαν” σου ἢ γιὰ τὴν βαθμιαία “ἐπὶ τὰ χείρω ροπήν” σου, ἢ γιὰ τὴν φιλοδοξία («φιλοτιμίαν») σου, ἡ ὁποία, ὅπως λέγει ὁ Εὐριπίδης, εἶναι ἡ “κακίστη δαιμόνων”… Γιατί θύμωσες μὲ τὸν ἑαυτό σου καὶ ἀπέρριψες τὰ ἱερὰ βιβλία ποὺ ἦταν γεμάτα μὲ πόσιμο ὕδωρ; Γιατί προτιμᾶς νὰ καλεῖσαι ρήτορας παρὰ Χριστιανός;». Ὁ Γρηγόριος τὸν συμβουλεύει νὰ συνέλθει καὶ νὰ ἀπολογηθεῖ ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν πιστῶν, καὶ τῶν θυσιαστηρίων καὶ τῶν μυστηρίων, ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἀπομακρύνθηκε.
.         Κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ἀποσπάσεώς του ἀπὸ τὴν θύραθεν φιλοσοφία ὁ Γρηγόριος διάβασε ἐπίσης τὸν Ὠριγένη, ποὺ ἄσκησε πολὺ μεγάλη ἐπίδραση ἐπάνω του. Διάβασε ἀκόμα τὸν Φίλωνα καὶ τὸν Θεόγνωστο. Ὁ Ὠριγενισμὸς τοῦ Γρηγορίου τροποποιήθηκε ἀργότερα ὑπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ Βασιλείου, ὁ ὁποῖος ἐσκεμμένα ἀπηύθυνε τὴν ἐπιστολή του γιὰ τὴν τριαδολογικὴ ὁρολογία πρὸς τὸν Γρηγόριο, φοβούμενος ὅτι ὁ Γρηγόριος παρεξέκλινε ἀπὸ τὴν ὀρθοδοξία. Ὁ ἐνθουσιασμὸς τοῦ Γρηγορίου γιὰ τὴν θύραθεν γνώση ἦταν μόνο πρόσκαιρος, καὶ ἀργότερα ὁ ἴδιος καταδίκασε τὶς κοσμικὲς ἐπιστῆμες ὡς μάταιες: «Αὐτὲς συνεχῶς καταβάλλουν κόπους ποὺ ποτὲ δὲν καταλήγουν σὲ καινούργια ζωή». Ἐν τούτοις, παρέμεινε πάντα ἕνας Ἕλληνας μέσα ἀπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ Ὠριγένη.
.         Ὁ Γρηγόριος ὑπὸ τὴν ἐπίδραση τῆς οἰκογενείας του ἐπέστρεψε στὴν ὑπηρεσία τῆς Ἐκκλησίας. Παντρεύτηκε ἀλλὰ συνέχισε νὰ ζεῖ ἁγνὴ καὶ ἀσκητικὴ ζωή. Φαίνεται ὅτι ἀποσύρθηκε προσωρινὰ στὸ μοναστήρι τοῦ ἀδελφοῦ του Βασιλείου στὶς ὄχθες τοῦ ποταμοῦ Ἴριδος στὸν Πόντο. Ὁ Γρηγόριος δὲν εἶχε ἰσχυρὸ χαρακτήρα καὶ ἡ ἐμπειρία ποὺ εἶχε ἀπὸ τὴν ζωὴ ἦταν περιορισμένη. Κατὰ τὴν φιλονικία ποὺ ἀκολούθησε τὴν ἐκλογὴ τοῦ Βασιλείου στὸν θρόνο τῆς Καισαρείας, ὁ Γρηγόριος προσπάθησε ἀνεπιτυχῶς νὰ συμφιλιώσει τὸν Βασίλειο μὲ τὸν θεῖο τους γράφοντας πλαστὲς ἐπιστολές. Ὁ Βασίλειος τοῦ εἶπε ὅτι θὰ ἔπρεπε ν᾽ ἀνοίξει ἡ γῆ νὰ τὸν καταπιεῖ γιὰ τέτοιες πράξεις, ἀλλὰ ἀργότερα δέχτηκε τὴν μετάνοια τοῦ ἀδελφοῦ του καὶ συμφιλιώθηκε πλήρως μαζί του. Ὕστερα ἀπὸ αὐτὸ τὸ ἐπεισόδιο εὔκολα καταλαβαίνουμε γιατί ὁ Βασίλειος θεωροῦσε τὸν Γρηγόριο ἀκατάλληλο γιὰ ἀνάληψη σοβαρῶν εὐθυνῶν καὶ ἐναντιώθηκε, ὅταν ὁ Γρηγόριος ὁρίστηκε ὡς ἀπεσταλμένος στὴν Ρώμη: «Αὐτὸς δὲν ἔχει πείρα στὶς ἐκκλησιαστικὲς ὑποθέσεις». Ἐν τούτοις, τὸ 371 χειροτόνησε τὸν Γρηγόριο ἐπίσκοπο Νύσσης.
.         Ὁ Γρηγόριος βοήθησε τὸν ἀδελφό του στὸν ἀγώνα του κατὰ τῆς αἱρέσεως ὄχι μὲ τὴν δραστηριότητά του στὴν διοίκηση τῆς Ἐκκλησίας ἀλλὰ ὡς συγγραφέας καὶ θεολόγος. Καταδιώχτηκε γιὰ τὴν ὀρθοδοξία του καὶ δικάστηκε στὴν Γαλατία. Τὸ 375 ὁ Δημοσθένης, ὁ κυβερνήτης τῆς Καππαδοκίας, τὸν ὁποῖο ὁ Βασίλειος χαρακτηρίζει ὡς «φίλον τῶν αἱρετικῶν», διέταξε νὰ συλληφθεῖ καὶ νὰ φυλακιστεῖ. Τὸ 376 καταδικάστηκε ἐρήμην καὶ ἐκθρονίστηκε γιὰ κατάχρηση κεφαλαίων (σημ. «ΧΡ. ΒΙΒΛΙΟΓΡ.»: !!!) καὶ γιὰ τὴν «παράνομη» χειροτονία του. Ὁ Γρηγόριος πέρασε τρία χρόνια στὴν ἐξορία καὶ γύρισε στὴν ἕδρα του μόνο τὸ 379 μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Οὐάλεντος. Ὁ λαὸς τὸν ὑποδέχτηκε μὲ χαρά. Λίγο μετὰ τὴν ἐπιστροφή του στὴν Νύσσα ἀκολούθησαν οἱ θάνατοι τοῦ Βασιλείου καὶ ὕστερα τῆς Μακρίνας. Αὐτὸ ἦταν βαρὺ χτύπημα γιὰ τὸν Γρηγόριο. Μία ἀπὸ τὶς ἐπιστολές του στὸ μοναχὸ Ὀλύμπιο περιέχει συγκινητικὴ ἀφήγηση τῶν τελευταίων ἡμερῶν τῆς ἀδελφῆς του, ποὺ ἦταν μία ἐπιφανὴς Χριστιανὴ καὶ ἀσκήτρια.
.         Ὁ Γρηγόριος θεώρησε τὸν ἑαυτό του κληρονόμο τῶν κόπων τοῦ ἀδελφοῦ του καὶ ἄρχισε ἀμέσως νὰ ἐργάζεται πάνω στὰ ἔργα ἐκεῖνα ποὺ ὁ Βασίλειος ἄφησε ἀτέλειωτα, μεταξὺ αὐτῶν δὲ εἶναι ἡ Ἑξαήμερος καὶ ἡ πολεμικὴ κατὰ τοῦ Εὐνομίου. Οἱ φίλοι τὸν ἀναγνώρισαν ὡς ἄξιο διάδοχό του ἀδελφοῦ του. Στὴν Ἀντιοχειανὴ σύνοδο τῶν 146 πατέρων τὸ 379 ἐστάλη σὲ ἀποστολή, γιὰ νὰ ἀναφέρει γιὰ τὴν κατάσταση τῆς Ἐκκλησίας στὴν Ἀραβία, τὴν ὁποία οἱ φῆμες παρουσίαζαν ὡς διεφθαρμένη καὶ αἱρετική. Αὐτὸν τὸν καιρὸ ἴσως ἐπισκέφτηκε τοὺς Ἁγίους Τόπους, ἀλλὰ μερικοὶ συγγραφεῖς θεωροῦν ὅτι αὐτὸ τὸ ταξίδι ἔγινε ἀργότερα. Ἡ Παλαιστινιακή Ἐκκλησία ἦταν χωρὶς πνευματικὴ ἡγεσία γιὰ ἀρκετὸ καιρὸ (ὁ Ἅγ. Κύριλλος πέρασε συνολικὰ δεκατρία χρόνια στὴν ἐξορία), καὶ ἡ διαφθορὰ ἐξαπλώθηκε. Ὁ Γρηγόριος ἔγινε δεκτὸς μὲ καχυποψία καὶ ἀμέσως ἐνεπλάκη σὲ λογομαχία μὲ τοὺς Ἀπολλιναριστές.
.         Οἱ καταχρήσεις στοὺς  Ἁγίους Τόπους ἔκαναν ὀδυνηρὴ ἐντύπωση στὸν Γρηγόριο, καὶ γι᾽ αὐτὸν τὸν λόγο δὲν ἐνέκρινε τὸ ἔθιμο τῶν ἱερῶν ἀποδημιῶν. Θὰ ἦταν ἰδιαίτερα ἐπιζήμιες γιὰ τὶς γυναῖκες, τῶν ὁποίων ἡ καθαρότητα καὶ ἡ ἁγνότητα συχνὰ κινδύνευαν κατὰ τὴν διαδρομὴ τέτοιων ταξιδιῶν.  Ἡ Παλαιστίνη ἦταν γεμάτη ἀπὸ κακία καὶ κάθε εἴδους ἀσέβεια.  Ἀκόμα, ὁ Γρηγόριος ἔγραψε: «Γιατί νὰ προσπαθεῖτε νὰ κάνετε αὐτὸ ποὺ δὲν ἔκαναν οἱ ἅγιοι καὶ οἱ ἄλλοι ποὺ εἶναι κοντὰ στὴ Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν;». Ὁ Κύριος δὲν μᾶς διέταξε νὰ πᾶμε στὰ  Ἱεροσόλυμα ὡς ἀγαθοεργία. «Τί πλεονέκτημα κερδίζουν αὐτοὶ ποὺ ἐπισκέπτονται αὐτοὺς τοὺς τόπους; Αὐτὸ δὲν εἶναι σὰν νὰ ζεῖ ὁ Κύριος ἐκεῖ ἐν σώματι μέχρι σήμερα, ἀλλὰ ἀπομακρύνθηκε ἀπὸ ἐκείνους ἀπὸ ἐμᾶς ποὺ ζοῦμε σὲ ἄλλες χῶρες; ἢ σὰν νὰ εἶναι παρὸν τὸ Πνεῦμα στὰ Ἱεροσόλυμα, ἀλλὰ δὲν μπορεῖ νὰ ᾽ρθεῖ ἐδῶ σὲ μᾶς;… Μία ἀλλαγὴ τόπου δὲν φέρνει τὸν Θεὸ κοντύτερα σὲ σᾶς. Ἄσχετα ἀπὸ τὸ ποῦ μπορεῖ νὰ εἶστε, ὁ Κύριος θὰ ρθεῖ σὲ σᾶς ἂν ἡ ψυχή σας εἶναι τέτοια, ὥστε νὰ μπορεῖ νὰ κατοικήσει καὶ νὰ βαδίσει μέσα σας. Ἀλλὰ ἂν ὁ ἔσω ἄνθρωπος μέσα σας εἶναι γεμάτος ἀπάτη, τότε, ἀκόμα κι ἂν στέκεστε στὸν Γολγοθὰ ἢ στὸ Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν, ἢ κάτω ἀπὸ τὸ μνημεῖο τῆς Ἀναστάσεως, εἶστε τόσο μακριὰ ἀπὸ τοῦ νὰ λάβετε τὸν Χριστὸ μέσα σας ὅσο ἕνας ποὺ δὲν ἔχει ἀκόμα ἀρχίσει νὰ ὁμολογεῖ πίστη σ᾽ Αὐτόν». Ἀντίθετα, «ἡ ἀληθινὴ Βηθλεέμ, καὶ ὁ ἀληθινὸς Γολγοθάς, καὶ τὸ ἀληθινὸ Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν, καὶ ἡ ἀληθινὴ  Ἀνάσταση, ὅλα βρίσκονται στὴν καρδιὰ τοῦ ἀνθρώπου ποὺ ἔχει τὸν Θεό». Τί θὰ βροῦμε στὰ  Ἱεροσόλυμα ποὺ εἶναι νέο; «θὰ βροῦμε ὅτι ὁ Χριστὸς ποὺ φανερώθηκε ἐκεῖ ἦταν ὁ ἀληθινὸς Θεός, ἀλλὰ αὐτὸ τὸ ὁμολογοῦμε πρὶν ἔλθουμε στὰ Ἱεροσόλυμα καὶ μετὰ τὸ ταξίδι μας ἡ πίστη μας οὔτε μειώθηκε οὔτε αὐξήθηκε. Γνωρίζαμε ἐπίσης ὅτι Αὐτὸς ἔγινε ἄνθρωπος διὰ τῆς Παρθένου πρὶν πᾶμε στὴ Βηθλεέμ. Πιστεύαμε στὴν Ἀνάσταση τῶν νεκρῶν πρὶν δοῦμε τὸν τάφο Του. Ὁμολογοῦμε τὴν ἀλήθεια τῆς Ἀναλήψεως πρὶν δοῦμε τὸ Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν. Εἶναι πιὸ σπουδαῖο νὰ «μεταβοῦμε ἀπὸ τὸ σῶμα πρὸς τὸν Κύριό μας παρὰ νὰ ταξιδέψουμε ἀπὸ τὴν Καππαδοκία στὴν Παλαιστίνη».
.         Τὸ 381 ὁ Γρηγόριος ἔλαβε μέρος στὴν Δεύτερη Οἰκουμενικὴ Σύνοδο. Πρὶν ἀπὸ αὐτὴν τὴν ἐποχὴ ἦταν ἤδη πολὺ γνωστὴ καὶ σημαντικὴ μορφή. Μὲ ἕνα διάταγμα τοῦ αὐτοκράτορος στὶς 30 Ἰουλίου 381, ὁ Γρηγόριος συγκαταλέχθηκε μεταξὺ τῶν ἐπισκόπων ποὺ ἔπρεπε νὰ θεωροῦνται ἀπὸ τοὺς ὀρθόδοξους ὡς οἱ σπουδαιότερες αὐθεντίες τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Κοινότητος. Οἱ Ἱεράρχες προτάθηκαν ἀπὸ κάθε ἐπαρχία, καὶ ὁ Γρηγόριος προτάθηκε ἀπὸ τὸν Πόντο μαζὶ μὲ τὸν Ἑλλάδιο Καισαρείας καὶ τὸν Otreius (σ. «ΧΡ. ΒΙΒΛ.»: Ὀτρήϊος) Μελιτηνῆς. Οἱ μεταγενέστερες σχέσεις του μὲ τὸν Ἑλλάδιο τοῦ προξένησαν πολλὲς δυσκολίες.
.         Τὸ 382 καὶ 383 ὁ Γρηγόριος ἦταν καὶ πάλιν παρὼν στὶς συνόδους στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ συνέχισε τὸν ἀγώνα του κατὰ τῶν Ἀρειανῶν. Γνωρίστηκε μὲ τὴν μοναχὴ Ὀλυμπιάδα, τὴν ὁποία τιμοῦσε πολὺ ὁ  Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος γιὰ τὴν εὐσέβειά της. Τὸ 394, ὁ Γρηγόριος ἔλαβε μέρος σὲ μία σύνοδο γιὰ τὶς ὑποθέσεις τῆς Ἐκκλησίας στὴν Ἀραβία. Αὐτὸ εἶναι τὸ τελευταῖο γεγονὸς τῆς ζωῆς του, γιὰ τὸ ὁποῖο ἔχουμε ἀκριβῆ γνώση. Πέθανε πιθανὸν τὸ 394.  Ἐνῶ ἀκόμα ζοῦσε ὁ  Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, ὁ Γρηγόριος σταμάτησε νὰ ἀναφέρεται δημοσίως. Λίγες πληροφορίες διασώθηκαν γιὰ τὰ τελευταῖα χρόνια της ζωῆς του ποὺ φαίνονται νὰ ὑποδηλώνουν ὅτι ἡ αὐθεντία του ἦταν εὐρύτατα σεβαστὴ καὶ ὅτι συνέχιζε νὰ ἐπηρεάζει τὰ πράγματα τῆς Ἐκκλησίας, ἂν καὶ ἔμενε πιθανὸν λίγο χρόνο στὴν Νύσσα.
.         Οἱ σύγχρονοι τοῦ Γρηγορίου τὸν θεωροῦσαν μεγάλο ὑπερασπιστὴ τῆς ὀρθοδοξίας κατὰ τῶν Ἀρειανῶν καὶ τῶν Ἀπολλιναριστῶν, «στύλον τῆς ὀρθοδοξίας» καὶ «πατέρα τῶν πατέρων». Αὐτὴ ἡ φήμη ἀμφισβητήθηκε ἀργότερα κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς Ὠριγενιστικῆς λογομαχίας. Σχεδὸν τὸ ὄνομα τοῦ Γρηγορίου δὲν περιλαμβανόταν σὲ κατάλογο τῶν «ἐπίλεκτων πατέρων», καὶ ἡ ἄμεση ἐπιρροή του μειώθηκε. Ἀργότερα, ὅμως, στὴν Ἑβδόμη Οἰκουμενικὴ Σύνοδο χαρακτηρίστηκε πάλι «ὁ πατὴρ τῶν πατέρων».
.         Κριτικὴ συζήτηση γιὰ τὴν θεολογία τοῦ Γρηγορίου ἄρχισε πολὺ νωρίς, τὸν τέταρτο αἰώνα, καὶ ὁ Βαρσανούφιος μᾶς ἔδωσε τὸ λόγο γι᾽ αὐτὴν τὴν ἐπανεκτίμηση. «Πολλοὶ ἅγιοι, ποὺ ἔγιναν διδάσκαλοι, ξεπέρασαν τοὺς δικούς τους δασκάλους λαμβάνοντας τὴν ἄνωθεν ἔγκριση γιὰ τὴν διατύπωση μιᾶς νέας διδασκαλίας. Συγχρόνως, ὅμως, διατήρησαν ὅ,τι εἶχαν πάρει ἀπὸ τοὺς προηγουμένους δασκάλους τους. Ἔστω κι ἂν αὐτὴ ἡ διδασκαλία ἦταν ἐσφαλμένη. Ἀφοῦ αὐτοὶ οἱ ἄνδρες ἔγιναν πνευματικοὶ διδάσκαλοι, δὲν παρακαλοῦσαν τὸν Θεὸ νὰ τοὺς ἀποκαλύψει ἂν αὐτὸ ποὺ οἱ δάσκαλοί τους τοὺς δίδαξαν εἶχε πράγματι ἀποκαλυφθεῖ ἀπὸ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα. Ἀφοῦ σέβονταν τὴν σοφία τῶν δασκάλων τους, δὲν ἐξέταζαν τοὺς λόγους τους. Δὲν ρωτοῦσαν τὸν Θεὸ ἂν αὐτοὶ οἱ λόγοι τους ἦταν ἀληθινοί». Ἡ θεολογία τοῦ Γρηγορίου διαμορφώθηκε ὑπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ Ὠριγένη, καὶ ἔτσι περιλαμβάνει στοιχεῖα τῆς σχολικῆς παραδόσεως μαζὶ μὲ τὴν ὀρθόδοξη διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ σύστημα τοῦ Γρηγορίου δὲν καταδικάστηκε ποτὲ στὸ σύνολό του, ἀλλὰ ἀργότερα ἀποκαθάρθηκε ἀπὸ τὸν Ὠριγενισμό του.
ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ
 .         Ὁ Γρηγόριος δὲν ἐπεξεργάστηκε ἕνα πλῆρες θεολογικὸ σύστημα, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι εἶχε ἴσως τὸν πιὸ αὐστηρὰ συστηματικὸ νοῦ ἀπὸ ὅλους τοὺς Πατέρες. Ἡ θεολογία του ἐπηρεάσθηκε ἀπὸ τὸν Ὠριγένη καὶ ἀπὸ τὴν σκέψη τῶν Νεοπλατωνικῶν.  Ὁ Γρηγόριος ἔγραψε γιὰ ὅλα τὰ θεολογικὰ θέματα. Μερικὰ ἀπὸ τὰ ἔργα του εἶναι πολεμικὰ καὶ δογματικά, καὶ ἄλλα δείχνουν τὰ προσωπικά του ἐνδιαφέροντα.
Ἐξηγητικὰ Ἔργα
.         Ὁ Γρηγόριος ὡς ἐξηγητὴς συνέχισε τὸ ἔργο τοῦ Βασιλείου, ἀλλὰ μερικὰ ἀπὸ τὰ κείμενά του ἀκολουθοῦν τὴν Ὠριγενιστικὴ παράδοση τῶν ὑπομνημάτων. Ἡ πρώτη ὁμάδα περιλαμβάνει δύο συμπληρωματικὲς πραγματεῖες στὴν Ἑξαήμερον: «Περὶ κατασκευῆς τοῦ Ἀνθρώπου»· καὶ «Ἀπολογητικὸς εἰς τὴν Ἑξαήμερον», ποὺ γράφτηκαν ἀμέσως μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Βασιλείου. Ἐδῶ, ὅπως σὲ ἄλλα ἔργα, ὁ Γρηγόριος ἀκολουθεῖ τὸ παράδειγμα τοῦ Βασιλείου, καὶ ἡ ἐξήγησή του δείχνει τὴν ἐπίδραση τῆς κλασσικῆς φιλοσοφίας, ἰδιαίτερα τῶν ὑπομνημάτων τοῦ Ποσειδωνίου καὶ ἄλλων στὸν Τίμαιο τοῦ Πλάτωνος. Τὰ ἄλλα ἐξηγητικὰ ἔργα τοῦ Γρηγορίου γράφτηκαν ἀργότερα στὴν ζωή του, καὶ σ’ αὐτὰ ἡ μέθοδος τῆς ἑρμηνείας του εἶναι αὐστηρῶς ἀλληγορική. Συνδέονται ἀπὸ τὸ κοινὸ θέμα τους γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα μιᾶς ἠθικῆς καὶ ἀσκητικῆς ζωῆς ὡς ὁδοῦ γνώσεως τοῦ Θεοῦ. Τὸ σπουδαιότερο ἀπὸ αὐτὰ εἶναι τὸ «Περὶ τοῦ βίου τοῦ Μωϋσέως», τὸ ὁποῖο δείχνει καθαρὰ τὴν ἐπίδραση τοῦ Φίλωνος, καὶ ἕνα ὑπόμνημα τῶν «Δεκαπέντε Ὁμιλιῶν εἰς τὸ Ἆσμα Ἀσμάτων», τὸ ὁποῖο ἐξηγεῖ ὁ Γρηγόριος σύμφωνα μὲ τὴν Ὠριγενιστικὴ παράδοση.
.         Ὁ Γρηγόριος ὑπερασπίζεται τὴν ἀλληγορικὴ ἑρμηνευτικὴ μέθοδο στὴν εἰσαγωγή του σ’ αὐτὸ τὸ ὑπόμνημα, ποὺ ἀφιερώνεται στὴν Ὀλυμπιάδα. Κατὰ τὴν γνώμη του, τὸ Ἆσμα Ἀσμάτων προϋποδηλώνει τὸν πνευματικὸ γάμο τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς καὶ τῆς Ἐκκλησίας μὲ τὸν Χριστό, τὸν ἄκρως ἐπιθυμητὸ οὐράνιο Νυμφίο. Στὴν «Ἀκριβῆ Ἔκθεση τοῦ Ἐκκλησιαστοῦ» ὁ Γρηγόριος ἀσχολεῖται μὲ τὴν ἀναγκαιότητα ἐλευθερώσεως τῆς ψυχῆς ἀπὸ τὰ πάθη, ὥστε αὐτὴ νὰ μπορέσει νὰ ἀνυψωθεῖ σ᾽ ἐκεῖνο ποὺ εἶναι ὑπεράνω τῶν αἰσθήσεων. Περιγράφει τὰ στάδια ποὺ ὁδηγοῦν στὴν ἠθικὴ τελείωση σὲ μία ὁμιλία, «Εἰς τὰς Ἐπιγραφὰς τῶν Ψαλμῶν», δίνοντας ἰδιαίτερη προσοχὴ στὸν ἕκτο Ψαλμό. Προφανῶς ἔγραψε ἐπίσης μία ἐξήγηση στὶς «Παροιμίες». Τὰ περισσότερα ἐξηγητικὰ ἔργα τοῦ Γρηγορίου εἶναι ἀφιερωμένα στὴν Παλαιὰ Διαθήκη, ἐνῶ ἀπὸ τὴν Καινὴ Διαθήκη ἔχει γράψει μόνο γιὰ τοὺς Μακαρισμοὺς καὶ τὴν Κυριακὴ Προσευχή. Στὰ ἐξηγητικά του ἔργα περιλαμβάνεται ἐπίσης μία ὁμιλία «Περὶ τῆς ἐγγαστριμύθου», ἕνα θέμα ποὺ εἶχε τραβήξει τὴν προσοχὴ τοῦ Ὠριγένη. Σὲ ἀντίθεση πρὸς τὸν Ὠριγένη ὁ Γρηγόριος ὑποστηρίζει τὴν θέση τοῦ Μεθοδίου Ὀλύμπου καὶ τοῦ Εὐσταθίου  Ἀντιοχείας λέγοντας ὅτι ἦταν ἕνας δαίμονας καὶ ὄχι τὸ πνεῦμα τοῦ Σαμουὴλ ποὺ ἐμφανίστηκε στὸν Σαούλ. Τὰ δογματικὰ καὶ πολεμικὰ ἔργα τοῦ Γρηγορίου περιλαμβάνουν ἐπίσης ἐρμηνευτικὰ σχόλια.
Πολεμικὰ Ἔργα
.         Τὰ πολεμικὰ ἔργα τοῦ Γρηγορίου περιλαμβάνουν δώδεκα φυλλάδια (ἢ κατὰ μερικοὺς τέσσερα ἕως δεκατρία – ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὸ τί ὀνομάζει κανεὶς μὲ αὐτὸ τὸν ὄρο, κατὰ τοῦ Εὐνομίου, ποὺ ἐξετάζουν τὰ ἐπιχειρήματα τοῦ αἱρετικοῦ κατὰ τῆς θεολογίας τοῦ Βασιλείου. Αὐτοὶ οἱ «Ἀντιρρητικοὶ Λόγοι» γράφτηκαν κατὰ τὸ μεγαλύτερο μέρος τους τὸ 380 καὶ 381, καὶ συμπληρώθηκαν ἀργότερα ἀπὸ ἕνα ὑπόμνημα στὸ σύμβολο πίστεως ποὺ ὁ Εὐνόμιος παρουσίασε στὸν αὐτοκράτορα Θεοδόσιο τὸ 383.  Ὁ Γρηγόριος πολεμᾶ τὸ δόγμα τῶν Ἀνομοίων καὶ ἐκθέτει τὴν ὀρθόδοξη διδασκαλία τοῦ Βασιλείου περὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος. Ἡ ἐπιστολὴ πρὸς τὸν Ἀβλάβιο «Ἐναντίον ἐκείνων ποὺ μᾶς κατηγοροῦν ὅτι λέμε πὼς ὑπάρχουν Τρεῖς Θεοὶ» («Περὶ τοῦ μὴ εἶναι τρεῖς Θεοὺς») εἶναι ἐπίσης ἀφιερωμένη στὴν ὑπεράσπιση τῆς διδασκαλίας τοῦ Βασιλείου. Στὰ τελευταῖα χρόνια της ζωῆς του ὁ Γρηγόριος ἔγραψε δύο πραγματεῖες κατὰ τοῦ Ἀπολλιναρίου, οἱ ὁποῖες περιέχουν λεπτομερῆ ἔκθεση τῆς διδασκαλίας τοῦ  Ἀπολλιναρίου γιὰ τὴν οὐράνια σάρκα τοῦ Χριστοῦ καὶ γιὰ τὴν ἀπουσία ἀνθρώπινου νοῦ στὸν Χριστό. Ὁ Γρηγόριος ἐπιτίθεται ὄχι μόνο προσωπικὰ κατὰ τοῦ Ἀπολλιναρίου ἀλλὰ καὶ κατὰ τῶν διδασκαλιῶν του, ὅπως αὐτὲς διερμηνεύτηκαν καὶ ὑποτιμήθηκαν ἀπὸ τοὺς μαθητές του. Ἀσχολεῖται σύντομα μὲ τὸ ἴδιο θέμα καὶ στὴν ἐπιστολή του πρὸς τὸν Θεόφιλο Ἀλεξανδρείας («Κατὰ Ἀπολλιναρίου πρὸς Θεόφιλον Ἀλεξανδρείας»). Ὁ Γρηγόριος, ἀκόμα, ἔγραψε μία ὁμιλία Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἐναντίον τῶν Μακεδονιανῶν Πνευματομάχων («Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος κατὰ τῶν Πνευματομάχων Μακεδονιανῶν»). Μία ὁμιλία κατὰ τοῦ Ἀρείου καὶ Σαβελλίου, ποὺ ἀποδόθηκε στὸν Γρηγόριο, δὲν γράφτηκε ἀπὸ αὐτὸν (ἴσως εἶναι ἔργον τοῦ Μεγάλου Βασιλείου).
Δογματικὰ Ἔργα
.         Τὰ βασικὰ δόγματα τοῦ Γρηγορίου περιλαμβάνονται στὸ ἔργο τοῦ «Λόγος Κατηχητικὸς ὁ Μέγας», ποὺ γράφτηκε ὄχι ἀργότερα ἀπὸ τὸ 385. Αὐτὸ τὸ ἔργο περιλαμβάνει ἐπιχειρήματα κατὰ ὁρισμένων αἱρέσεων, ἀλλὰ δὲν εἶναι αὐστηρῶς πολεμικό. Γράφτηκε κυρίως γιὰ διδασκαλία πρὸς τοὺς κατηχουμένους. Μὲ τὴν βοήθεια τῆς  Ἁγίας Γραφῆς καὶ δικῶν τοῦ λογικῶν συλλογισμῶν ἐκθέτει τὶς ὀρθόδοξες διδασκαλίες περὶ Πίστεως, Ἁγίας Τριάδος, Ἐνσαρκώσεως, Ἀπολυτρώσεως, Μυστηρίου, Βαπτίσματος, Εὐχαριστίας, καὶ Τελικῆς Κρίσεως. Τὰ ἄλλα δογματικά του ἔργα περιλαμβάνουν τὴν μικρὴ πραγματεία του Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ποὺ γράφτηκε πρὸς τὸν Εὐστάθιο Σεβαστείας («Περὶ Τριάδος πρὸς Εὐστάθιον»), μία ἐπιστολὴ πρὸς Σιμπλίκιο περὶ πίστεως («Περὶ πίστεως πρὸς Σιμπλίκιον»), ἡ ὁποία ἐξηγεῖ τὸ δόγμα τῆς θεότητος τοῦ Λόγου καὶ τοῦ Πνεύματος-«Πρὸς Ἕλληνας ἐκ τῶν κοινῶν ἐννοιῶν». Ἕνας διάλογος περὶ ψυχῆς καὶ ἀναστάσεως («Περὶ ψυχῆς καὶ ἀναστάσεως ἢ λόγος ὁ λεγόμενος τὰ Μακρίνεια»), ὁ ὁποῖος παρουσιάζεται ὅτι γίνεται ἀπὸ τὴν ἀδελφὴ τοῦ Γρηγορίου Μακρίνα, γράφτηκε ὑπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ Πλατωνικοῦ «Φαίδωνος». Αὐτὸ εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ προσωπικά του ἔργα. Ὁ Γρηγόριος ἀσχολεῖται μὲ παρόμοια προβλήματα στὴν πραγματεία του «Περὶ τῶν νηπίων πρὸ ὥρας ἀφαρπαζομένων». Ἕνας διάλογος «Κατὰ Εἱμαρμένης» ἀνάμεσα σ᾽ ἕναν ἐπίσκοπο καὶ ἕναν ἐθνικὸ φιλόσοφο ἀποτελεῖ ὑπεράσπιση τῆς ἐλευθέρας βουλήσεως ἐναντίον τῆς ἀστρολογίας καὶ τῆς μοιρολατρείας.
Ἀσκητικὰ καὶ Ἠθικὰ Ἔργα
.         Μεταξὺ τῶν ἀσκητικῶν καὶ ἠθικῶν ἔργων τοῦ Γρηγορίου εἶναι ἕνα ἐκτενὲς φυλλάδιο «Περὶ παρθενίας», ποὺ ἔγραψε στὴ νεότητά του, καὶ μερικὲς συντομώτερες πραγματεῖες: «Περὶ τοῦ τί τὸ Χριστιανῶν ὄνομα ἢ ἐπάγγελμα;», «Περὶ τελειότητος καὶ ὁποῖον χρὴ εἶναι τὸν Χριστιανόν», «Περὶ τοῦ κατὰ Θεὸν σκοποῦ, πρὸς τὸν μοναχὸν Ὀλύμπιον». Τὸ ἀσκητικὸ ἰδεῶδες τοῦ Γρηγορίου διατυπώνεται μὲ ἰδιαίτερη σαφήνεια στὴν ἐπιστολή του «Εἰς τὸν βίον τῆς ὁσίας Μακρινῆς», ἡ ὁποία γράφτηκε ἀμέσως μετὰ τὸν θάνατό της.
Λόγοι
.        Ἀπὸ τοὺς Λόγους τοῦ Γρηγορίου λίγοι ἐπέζησαν. Οἱ σπουδαιότεροι εἶναι οἱ λόγοι ἐπὶ τῶν μεγάλων Ἑορτῶν: Χριστουγέννων, Ἐπιφανείων, Πάσχα, καὶ Πεντηκοστῆς. Ἔγραψε ἐπίσης ὁμιλίες γιά: τὸν Ἄγ. Στέφανο, τὸν Μάρτυρα Θεόδωρο, τοὺς Ἁγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρας τῆς Σεβάστειας, τον  Ἐφραὶμ τὸν Σύρο, καὶ τὸν Γρηγόριο τὸν θαυματουργό. Οἱ ἐπιτάφιοι λόγοι τοῦ ἀφιερώνονται, μεταξὺ ἄλλων, στὸν Βασίλειο καὶ τὸν Μελέτιο Ἀντιοχείας. Τὰ ὁμιλητικὰ ἔργα τοῦ Γρηγορίου ὑστεροῦν ἔναντι παρόμοιων ἔργων ἄλλων μεγάλων Πατέρων, καὶ τὸ ὕφος τοῦ εἶναι βαρὺ καὶ τεχνητό. Αὐτὸ εἶναι λαμπρὸ στὰ ἀσκητικὰ τοῦ ἔργα, τὰ ὁποῖα εἶχαν μεγάλο προσωπικὸ ἐνδιαφέρον γι’ αὐτόν.
Ἐπιστολὲς
.         Ὁ Γρηγόριος ἄφησε 26 μὲ 30 ἐπιστολές, ἀπὸ τὶς ὁποῖες οἱ περισσότερες παρέχουν πληροφορίες σχετικὲς μὲ τὴν προσωπικότητα καὶ τὴν ζωή του. Ἡ Ἐπιστολή του γιὰ τὶς Ἱερὲς (προσκυνηματικὲς) ὁδοιπορίες στὰ  Ἱεροσόλυμα εἶναι ἰδιαίτερα σημαντική. Ἡ «κανονικὴ» ἐπιστολὴ πρὸς Λητόϊον περιλαμβάνει ὀκτὼ κανόνες καὶ συμπεριλαμβάνεται στὸ «Νομοκάνονα» καὶ ἄλλες συλλογὲς κανόνων. Οἱ κανόνες του γιὰ τὴν ζωὴ τῆς μετανοίας διατυπώθηκαν σύμφωνα μὲ τὴν γνώση τῆς Ψυχολογίας ποὺ εἶχε, καὶ διαμορφώθηκαν ἐπὶ τῇ βάσει τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως καὶ τῆς ἐμπειρίας του ὡς κληρικοῦ.  Ὁ Γρηγόριος ἔγραψε ἐπίσης μία Ἐπιστολὴ γιὰ τὸ Πάσχα, τὴν «κοινὴ νηστεία τῆς δημιουργίας», ἡ ὁποία γιορτάζει τὴν ἀνάσταση τῆς ἀνθρωπότητος, ποὺ ἔπεσε διὰ τῆς ἁμαρτίας. Ἡ Ἐπιστολή του 25 πρὸς Ἀμφιλόχιο εἶναι πολὺ ἐνδιαφέρουσα γιὰ τὴν ἱστορία τῆς Χριστιανικῆς τέχνης καὶ ἀρχιτεκτονικῆς, γιατί περιγράφει λεπτομερῶς ἕνα «μαρτύριον» ὑπὸ κατασκευήν.