ΥΠΑΚΟΗ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΑΡΤΕΜΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΑΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Δέν είχαμε τήν πρόθεση νά ασχοληθούμε μέ τά δημοσιεύματα τού Μοναχού Μιχαήλ, πιστεύοντας ότι κείμενα πού διαστρέφουν τάς ευθείας οδούς τού Κυρίου ημπορεί νά εντυπωσιάζουν πρός καιρόν, αλλά τελικώς λησμονούνται, όπως καί οι συντάκται των.
Πάντα υπάρχουν άνθρωποι, ακόμη καί μεταξύ τών ακαταρτίστων μελών τής 'Εκκλησίας, πού επιδιώκουν ηροστράτειο δόξα.
'Αγωνιώδης όμως έκκλησις μάς απηυθύνθη υπό καλού αδελφού τής Ι. Μονής Ζωγράφου Αγίου 'Ορους νά ελέγξουμε τά απάδοντα πρός τήν διδασκαλία τών αγίων Πατέρων κείμενα τού ανωτέρω Μοναχού, διότι άρχισαν νά μεταφράζονται καί νά εκδίδονται στά Βουλγαρικά, προκαλούντα μεγάλη ζημία στό πλήρωμα τής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας τής Βουλγαρίας.
'Εκκλησία ταλαιπωρημένη καί πληγωμένη από τό σχίσμα καί τόν αθεϊσμό, η 'Εκκλησία τής Βουλγαρίας, θά δεχθή τώρα εξ Ελλάδος βιβλία πού προκαλούν σύγχυσι καί αμφισβήτησι γιά θεσμούς αγίους καί πρόσωπα σεβάσμια τής 'Εκκλησίας.
Ο Μοναχός Μιχαήλ εξυπηρετεί δυστυχώς, χωρίς μάλλον νά τό έχη συνειδητοποιήσει, τά σχέδια τών εχθρών τής 'Εκκλησίας καί μάλιστα τών πρακτόρων τής Νέας 'Εποχής πού επιδιώκουν νά φθείρουν κάθε τι τό 'Ορθόδοξο καί 'Εκκλησιαστικό, προκειμένου νά απεκκλησιοποιήσουν καί αποχριστιανίσουν τόν 'Ορθόδοξο λαό μας καί νά τόν μεταβάλλουν σέ "ζαλισμένο κοπάδι", άβουλο όργανό τους.
Τί περισσότερο έκαναν οι ψευδάδελφοι, οι οποίοι ακολουθούσαν κατά πόδας τόν Μέγαν 'Απόστολον Παύλον, διαβάλλοντες τό αποστολικό του έργο;
Μέ πόνο καί αγάπη γιά τήν 'Εκκλησία, γιά τίς ψυχές πού σκανδαλίζονται από παρόμοια δημοσιεύματα, αλλά καί γιά τόν ίδιο τόν Μοναχό Μιχαήλ, πού πλανάται καί πλανά, δημοσιεύουμε τήν κριτική πού ακολουθεί καί προσευχόμεθα νά συντελέση σέ ανάνηψι τόσο τού εν λόγω αδελφού, όσο καί όσων εξ αγνοίας παρασύρονται από τίς πλάνες του.
Σχετική είναι καί η δημοσιευομένη ως επίμετρον απάντησις τού εκλεκτού ψυχιάτρου κ. Παναγιώτου Γρηγορίου σέ συνέντευξη τού Μοναχού Μιχαήλ μέ τίς υπό κρίσιν απόψεις του.
'Εκ τής Ιεράς Μονής τού Οσίου Γρηγορίου Αγίου 'Ορους

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Προσφάτως κυκλοφόρησαν τά τέσσερα πρώτα βιβλία στή σειρά ΕΠΙΚΗΡΥΓΜΕΝΗ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ, τά οποία εντυπωσιάζουν καί συγχρόνως καταπλήττουν μέ τό περιεχόμενό τους. Τά εν λόγω βιβλία έχουν αρκετά αξιοπρόσεκτα θέματα, αλλά καί πολλά τρωτά σημεία. Η παρούσα κριτική αποσκοπεί στό σχολιασμό τους, στόν εντοπισμό τών όποιων ωφελίμων καί επιζημίων θεσεών τους καί στήν σωστή ενημέρωση όσων παρασύρθηκαν ή σκανδαλίστηκαν μέ τά γραφόμενα. Η ανά χείρας κριτική έγινε ασφαλώς καί μέ τήν ευλογία καί τήν ευχή τού Καθηγουμένου τής Ιεράς Μονής μας καί σεβαστού Γέροντά μου, όσο κι άν αυτό ακούγεται παράξενα σέ κάποιους.
Στά υπ' όψιν κείμενα υπάρχουν σημαντικά θετικά κομμάτια, όπως είναι οι ασκητικές εμπειρίες τού αγίου Ιερωνύμου1, οι εκ βαθέων θρήνοι τού αγιορείτου ερημίτη πού άκουσε τό βίο τού αγίου 'Αντωνίου καί άλλαξε η ζωή του2, τό γράμμα τού ξυλογλύπτη μοναχού πρός τόν κυρ-Μανώλη στή Δάφνη3, η αυτομεμψία τού γέροντα ασκητή4 καί ίσως κάποια άλλα. 'Επίσης σέ κάποια σημεία αντιπαρατίθεται μορφή επιβαλλομένης μή κατά Θεόν υπακοής πρός τήν χριστιανική συνείδηση καί ορθώς συνιστάται η δεύτερη5. Σωστές φυσικά καί κάποιες παρατηρήσεις στά δύο τελευταία βιβλία ότι δέν πρέπει νά υπάρχει μιά μονομερής επίδοση στή νοερά προσευχή μέσα στή μοναχική πολιτεία, παραγνωρίζοντας όλες τίς άλλες αρετές πού συγκροτούν τόν ολοκληρωμένο κατά Θεόν μοναχό.
Δυστυχώς όμως τά πλείστα τών περιεχομένων θεμάτων είναι τόσο αρνητικά, σκανδαλιστικά, ευάλωτα καί άστοχα, πού μόνο σύγχυση καί ταραχή μπορούν νά επιφέρουν, όχι ειρήνη, οικοδομή καί ωφέλεια.
'Οταν κάποιος γράφει ένα κείμενο, πρέπει νά λάβει υπ' όψιν του πολλούς αστάθμητους παράγοντες, καί ασφαλώς καί τόν σκανδαλισμό τών ψυχών, "υπέρ ών Χριστός απέθανε"6. Κι άν ο 'Απόστολος Παύλος κρέας δέν θάτρωγε, γιά νά μή σκανδαλίση τόν αδελφό του7, πόσο μάλλον οι μοναχοί μέ τά συγγράμματά τους καί τήν εν γένει βιοτή τους. Οι άγιοι Πατέρες μας δέν μάς είπαν άν σκανδαλίζονταν οι ίδιοι, αλλά φρόντιζαν οι ίδιοι νά μή σκανδαλίζουν τούς άλλους. Ο συγγραφέας τών προαναφερθέντων βιβλίων μοναχός π. Μιχαήλ Χατζηαντωνίου μέ τά τόσα πού γράφει φαίνεται νά σκανδαλίζεται μέ τά όσα συμβαίνουν στόν εκκλησιαστικό χώρο, αδιαφορεί όμως εάν ο ίδιος σκανδαλίζει μέ τά γραφόμενά του. 'Αν ο ίδιος σκανδαλίζεται, τόν πειράζει καί τά κάνει βιβλία. 'Αν όμως ο ίδιος σκανδαλίζει, δέν τόν πειράζει καί τό περνάει απαρατήρητο.
'Εδώ αξίζει νά θυμηθώ τόν μακαριστό γέροντα Πα?σιο, όταν ως λαϊκός τόν πρωτοσυνάντησα τό 1975 καί ως αναρχικός καί επαναστάτης είχα τούς ίδιους προβληματισμούς μέ τόν π. Μιχαήλ πάνω στά εκκλησιαστικά καί δή στά επισκοπικά ζητήματα, κι εγώ κι αυτά σέ έξαρση τότε. Μού απάντησε κατηγορηματικά: "Ο καλός ο χριστιανός ποτέ δέν σκανδαλίζεται. Ο καλός ο χριστιανός μοιάζει μέ τή μέλισσα πού μαζεύει τή γύρη από τήν τριανταφυλλιά, τήν πορτοκαλιά ή τή ροδακινιά, ενώ ο σκανδαλιζόμενος χριστιανός μοιάζει μέ τή μυίγα πού μόνο στίς ακαθαρσίες πηγαίνει".
'Επίσης ο συγγραφέας πρέπει νά είναι νηφάλιος, σαφής, ακριβής, ευγενικός, ευχάριστος καί πρό πάντων ανοικτός πάνω σέ κάθε κρίσι τών βιβλίων του, όσο οδυνηρή καί νά είναι αυτή. Ο συγγραφέας εκτίθεται στά μάτια τού αναγνώστη, ξεγυμνώνει τήν ψυχή του, έτοιμος νά δεχθή παρατηρήσεις στά τρωτά του σημεία. Αυτό σημαίνει ανδρισμός, λεβεντιά καί αξιοπρέπεια.
Μέ τίς παραπάνω προϋποθέσεις άς εξεταστούν προσεκτικά οι παρατηρήσεις, καί πρίν τελειώσει τό παρόν, νά μή βγεί καμμιά κρίση, ούτε υπέρ, ούτε κατά, καθώς κι ο Μακρυγιάννης υποδεικνύει.

ΥΠΑΚΟΗ

Κατ' αρχάς θά γίνει αναφορά στό παρεξηγημένο θέμα τής υπακοής, τό οποίο ο συγγραφεύς εξετάζει χωρίς τή δέουσα σοβαρότητα καί βαρύτητα. 'Αναφέρει χαρακτηριστικά: "Η υπακοή καλύπτει τόν άνθρωπο μόνο μερικά χρόνια, άς πούμε 4-5 χρόνια"8. Συνιστά τήν απόλυτη υπακοή μόνο γιά τά πρώτα χρόνια, "κι όταν ο Γέροντας τήν επιμηκύνει χρονικά, δέν είναι έντιμος"9. 'Αλλού τονίζει τήν παραμονή υπό ανώτερο διδάσκαλο "γιά 10-12 χρόνια"10. Κάπου διαφοροποιεί τήν υπακοή τών αρχαρίων από τήν υπακοή τών παλαιοτέρων11 καί από εκεί καί πέρα λέγει ότι χρειάζεται ευθύνη καί πρωτοβουλία12. Θεωρεί ότι μετά από 10-20 χρόνια πρέπει ο μοναχός νά μπορεί καί χωρίς αρχηγό, αλλιώς είναι ανώριμη καί ελλιπής προσωπικότης13.
Χρειάζεται λοιπόν, κατά τά λεγόμενά του, οι Γεροντάδες νά καλλιεργούν πνεύμα αυτονομίας καί ανεξαρτητοποίησης από κοντά τους, πράγμα πού δέν κάνουν14, κι έτσι υποδουλώνουν τίς ψυχές καί εξευτελίζουν τίς προσωπικότητες15. Ως εκ τούτου κατηγορεί τίς νέες αδελφότητες ότι θεοποίησαν καί απολυτοποίησαν τήν υπακοή κατά τά πρότυπα τής "Ζωής"16, ενώ οι νέοι ηγούμενοι επέβαλαν ολοκληρωτισμό στό 'Αγιον 'Ορος17, απροσωποποίηση στούς υποτακτικούς18 καί τούς κρατούν στά μοναστήρια μέ ιδιοτελείς στόχους, οικειοποιούμενοι τόν πόθο τής ερήμου19.
Συνεπώς βγάζει ατομικά συμπεράσματα ότι πρέπει νά αμφισβητείται, άν χρειαστεί, ο Γέροντας καί η υπακοή πρός αυτόν20 καί ο μοναχός νά μπορεί νά ανεξαρτητοποιείται, νά κάνει μιά δυναμική επανάσταση τής προσωπικότητός του μέ ενδεχόμενη κατά 50% φυγή από τή μετάνοιά του21. 'Αμφισβητεί καταφανώς τίς μοναχικές υποσχέσεις περί υπακοής καί παραμονής στό Μοναστήρι τής Μετανοίας "έως εσχάτης αναπνοής"22. Βάζει έντεχνα ένα στεγανό τείχος ανάμεσα στόν Θεό καί στόν Γέροντα, ισχυριζόμενος καί επαναλαμβάνοντας διαρκώς ότι "άλλο Θεός καί άλλο Γέροντας"23, άλλο τό θέλημα τού Θεού καί άλλο τό θέλημα τού Γέροντα24 καί καταλήγει στήν αυθαιρεσία: Σταμάτα νά κάνεις υπακοή, διάκοψε τή σχέση μέ τόν Γέροντά σου, γιά νά επικοινωνείς μέ τό 'Αγιο Πνεύμα25, γίνε από μόνος σου "θεοδίδακτος"26, "αφήσου στά χέρια τού Θεού"27 καί "πήγαινε όπου σέ οδηγεί τό 'Αγιο Πνεύμα"28.
Αυτά βεβαίως, γιά όσους γνωρίζουν εμβριθώς τά πράγματα, δέν συνιστούν μοναχική παράδοση, αλλά αυτοσχέδια επινοήματα. Ως εκ τούτου τίθενται τά ερωτήματα: 'Ολα τά παραπάνω πού γράφει ο συγγραφεύς, πού τά στηρίζει; Σέ ποιόν Πατέρα τής 'Εκκλησίας βρήκε ότι αρκεί 4-5 χρόνων ή έστω 10-12 χρόνων υπακοή; Πού ανακάλυψε ότι η υπακοή είναι βραχύβια; Πού αναφέρουν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς τή διαφοροποίηση τής υπακοής ανάμεσα στούς αρχαρίους καί στούς προχωρημένους; Πού βρίσκει ολοκληρωτισμό στά σημερινά μοναστήρια, καί απόλυτη υπακοή πού κατά τή γνώμη του δέν υπήρχε στά αρχαία μοναχικά πρότυπα; Πού είναι γραμμένο ότι μοναχός πού φεύγει από τό μοναστήρι του χωρίς ευλογία συνοδεύεται από τό 'Αγιο Πνεύμα; Πού αναφέρεται ότι η επικοινωνία μέ τό 'Αγιο Πνεύμα είναι αντίθετη μέ τήν υπακοή στόν Γέροντα; Πώς ξέρουμε ότι ο πόθος τής ερήμου ή τής ιεραποστολής είναι κατά Θεόν, ή μάλλον από Θεού; Καί γιατί η συμβουλή τού π. Πορφυρίου "αφήσου στά χέρια τού Θεού" ερμηνεύεται "φύγε από τό μοναστήρι σου καί από τόν Γέροντά σου";
'Αντίθετα, μπορούμε νά βρούμε εκατοντάδες αγιογραφικές καί πατερικές αναφορές στήν έως θανάτου υπακοή -κατά τό πρότυπο τού Κυρίου μας πού "εγένετο υπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δέ σταυρού"29- στήν αδιάκριτη υπακοή στούς Ηγουμένους καί στούς Γεροντάδες -"Πείθεσθε τοίς ηγουμένοις υμών καί υπείκετε"30 (τό οποίο ο συγγραφεύς ερμηνεύει κατά τό δοκούν)31- στήν εκκοπή τού οικείου θελήματος καί τού οικείου φρονήματος καί τόσα άλλα. Οι μόνοι λόγοι πού συντρέχουν στό νά μήν υπακούσει ο μοναχός είναι όταν ο Γέροντας είναι φαύλος ή αιρετικός. Ποτέ άλλοτε.
'Αξίζει νά θυμηθούμε τόν άγιο 'Ιωάννη τής Κλίμακος, πού λέγει ότι υπακοή σημαίνει τελεία απάρνηση τής ψυχής, ανεξέταστη κίνηση, εκούσιος θάνατος, απερίεργη ζωή, αμέριμνος κίνδυνος, αμελέτητη Θεού απολογία, αφοβία θανάτου, ακίνδυνη πλεύση, υπνούσα οδοιπορία, μνήμα θελήσεως καί έγερση ταπεινώσεως, απόθεση τής διακρίσεως στόν πλούτο τής διακρίσεως τού Γέροντα32. Παρακάτω τονίζει ότι η ιδιορρυθμία είναι πλάνη, ενώ υπακοή σημαίνει νά μήν εμπιστεύεται ο μοναχός τόν εαυτό του μέχρι τό τέλος τής ζωής του33 (Κι όχι γιά 4-5 χρόνια, όπως ο π. Μιχαήλ ισχυρίζεται).
'Εν συνεχεία ο Σινα?της 'Αγιος τονίζει πώς αφού ο μοναχός βρεί τόν κατάλληλο κυβερνήτη (κι εδώ πλέον είναι τό προσφυές αγιορείτικο "νά πάς όπου αναπαύεσαι", κι εδώ έγκειται η ελεύθερη επιλογή τού καθενός) νά μήν εξετάζει πλέον τόν καλό αγωνοθέτη του, έστω κι άν βρεί κάποια μικρά σφάλματα σ' αυτόν ως άνθρωπο, διαφορετικά μέ τήν εξέταση δέν ωφελείται σέ τίποτα από τήν υπακοή34. 'Αμέσως παρακάτω θεωρεί τήν αμφιβολία γιά τόν Γέροντα ισοδύναμη μέ πορνεία, φοβερή πτώση καί δαιμονική επίθεση35. 'Αλλοι 50 χρόνια υποτακτικοί έφτασαν στήν ταπεινοφροσύνη καί στή μακαρία απάθεια, καί άλλοι γερασμένοι καί ολόλευκοι στήν υπακοή έγιναν αγγελόμορφοι, ήπιοι, προσηνείς, άκακοι, απλοί καί σάν τέλεια νήπια ανέπνεαν τόν Θεό καί τόν Γέροντα36. 'Αξιοθαύμαστος εκείνος ο ιερομόναχος Λαυρέντιος, 48 χρόνια λευκασμένος υποτακτικός, ιστάμενος μία-δύο ώρες μπροστά στόν Γέροντα, σάν νά στεκόταν μπροστά στόν Θεό καί στό θείο θυσιαστήριο37, καθώς καί ο όσιος μοναχός Μηνάς, 59 χρόνια υποτακτικός καί κοινοβιάτης, ο οποίος μυρόβλυσε κατά τήν κοίμησή του38.
Ο 'Αββάς Δωρόθεος στίς ασκητικές του διδασκαλίες αναφέρει πολλές φορές καί επίμονα νά μήν εμπιστεύεται ο υποτακτικός τό λογισμό του. Σάν φύλλο μαραμένο καί σάν ανέμη στρεφομένη χαρακτηρίζει τόν μοναχό πού δέν έχει πνευματικό οδηγό. Παίγνιο καί υποχείριο τών δαιμόνων καί συνεργάτη τού διαβόλου θεωρεί όποιον εμπιστεύεται τό θέλημά του καί τό δικαίωμά του39. Ο δέ 'Αββάς Ποιμήν θεωρεί τό οικείο θέλημα χάλκινο τείχος μεταξύ Θεού καί ανθρώπου καί πέτρα εναντίον τού Θεού40. Συνωδά καί πάλι ο άγιος 'Ιωάννης τής Κλίμακος: "'Οσοι στηρίχθηκαν στόν εαυτό τους καί νόμισαν ότι δέν χρειάζονται ηγούμενο, απατήθηκαν"41. Υπάρχει καί μιά καλογερική παροιμία πού λέει ότι "δένδρο πού μεταφυτεύεται, δύσκολα ανθίζει καί καρπίζει"42.
Διερωτώμαι: Κάποιος πού ενστερνίζεται τίς θέσεις τού π. Μιχαήλ, άν εκείνη τή νύχτα βρισκόταν στή Γεθσημανή, καί άκουγε τόν Χριστό νά λέγει: "Πάτερ, παρελθέτω απ' εμού τό ποτήριον τούτο"43, τί θά τού έλεγε; Σύμφωνα μέ τό π. Μιχαήλ, θά τού έλεγε: "Κύριε, μή σταυρωθείς. Κύριε, μή θυσιαστείς. Κάνε αυτό πού λέει η καρδιά σου, καί μήν υπακούς στόν Πατέρα σου". Καί μήπως άκουγε κι αυτός τό φοβερό λόγο πού είπε ο Χριστός στόν 'Απόστολο Πέτρο44;
Πόσες καί πόσες φορές οι ασκητές Γεροντάδες πού γνωρίσαμε διά ζώσης μάς μίλησαν γιά τήν υπακοή; Σέ πόσα σημεία στίς ιερές παρακαταθήκες τους συναντούμε νουθεσίες κυρίως γιά τή σημασία τής υπακοής στόν πνευματικό ή στόν Γέροντα; Σταχυολογώντας τό βιβλίο τού παπα-'Εφραίμ τού Κατουνακιώτη, τόν οποίον καί ο π. Μιχαήλ ευλαβείται, βρήκα τά εξής: "Είπε ο Γέροντας; Είπε ο Θεός. Τό στόμα τού Γέροντος είναι τό στόμα τού Θεού"45. "'Αν δέν κάνεις τυφλή υπακοή, δέν ανεβαίνεις απάνω σέ πνευματικές σκάλες"46. "'Αν κάνεις διάκριση σ' ό,τι σού λέει ο Γέροντας, δέν είσαι υποτακτικός, είσαι ελεγκτής τού Γέροντος"47. "'Ανέπαυσες τόν Γέροντά σου; 'Ανέπαυσες τόν Θεό σου"48. Καί σέ κάποια ομιλία του μέσα στό Μοναστήρι μας ο ίδιος μάς ετόνισε ότι ο Γέροντας είναι ορατός Θεός. Καί γιά νά μή νομίζει κανείς ότι αυτά δέν τά λένε οι παλαιοί Πατέρες, άς σημειωθεί ότι καί ο άγιος Φιλόθεος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ονομάζει τόν Γέροντα "σωτήρα μετά τόν μόνο Σωτήρα, δημιουργό, μυσταγωγό καί άριστο τελειωτή εκείνης τής αληθινής καί πρώτης σωτηρίας"49. 'Αξίζει νά θυμηθούμε καί τήν όντως αγγελική μορφή τού γέροντος Καλλινίκου Κατουνακιώτου, τήν πραότητα καί τήν ηρεμία του, ο οποίος διετέλεσε υποτακτικός γιά 70 περίπου χρόνια στόν Γέροντά του, π. Χριστόδουλο Κατουνακιώτη.
Αυτά τά λίγα απ' τόν πλούσιο πατερικό κήπο γιά τή σημασία τής υπακοής. Κι όμως ο συγγραφέας π. Μιχαήλ επιμένει στό δικό του: "'Αλλο Θεός καί άλλο Γέροντας", καί ετοιμάζεται αγανακτισμένος νά ρίξει βουτιά στόν γκρεμό, όταν ακούει ότι κάποιος Γέροντας είπε στόν υποτακτικό του: "Γιά σένα, εγώ είμαι ο Θεός σου", ο οποίος απλά εννοούσε ότι ο Γέροντας είναι φορεύς τού θελήματος τού Θεού γιά τόν υποτακτικό50.
'Ισχυρίζεται ότι τό 'Αγιο Πνεύμα οδηγεί τόν μοναχό εκτός Μονής, εκτός Γέροντος καί εκτός υπακοής. 'Αν είναι δυνατόν! Κι άν έτσι έχουν τά πράγματα, συμβαίνει ένα από τά τρία: 'Η ο π. Μιχαήλ έχει δίκιο καί οι άγιοι Πατέρες άδικο, ή είναι "ζωϊκοί" οι άγιοι Πατέρες κι ο ίδιος αυθεντικός, ή τελικώς (καί άς μού συγχωρήσει τόν παραλληλισμό) χρησιμοποιεί τόσο πολύ καί τόσο αυθαίρετα τό 'Αγιο Πνεύμα, ώστε μοιάζει μέ τούς Πεντηκοστιανούς.

ΝΟΕΡΑ ΠΡΟΣΕΥΧΗ

Δεύτερο θέμα, στό οποίο αυτοσχεδιάζει καί αυθαιρετεί (ο ίδιος θάλεγε ότι πρωτοτυπεί) είναι τό επίμαχο ζήτημα τής νοεράς προσευχής. Θεωρώ τόν εαυτό μου τελευταίο καί πιό ακατάλληλο γιά νά σχολιάζει τόσο μεγάλα καί απλησίαστα θέματα, αλλά θά προσπαθήσω νά μεταφέρω τή γνώμη τών αγίων Πατέρων. Καί ο Θεός βοηθός.
'Ισχυρίζεται ότι μόνο τούς πρώτους δέκα αιώνες τού χριστιανισμού η 'Εκκλησία πρωτοτυπούσε. "Οι πρώτοι αιώνες πού είχαν πλούσια τή θεία χάρη κι επομένως καί τά χαρίσματα, δέν χρειάζονταν συστήματα καί στεγανά γιά νά οδηγηθούν στή νοερά προσευχή καί στόν Θεό"51. Καί συνεχίζει παρακάτω: "Η συστηματοποίηση τής ευχής -δέν θά πρέπει νά φοβηθούμε νά τό πούμε- είναι φαινόμενο πού υποδεικνύει παρακμή κι εκτροχιασμό, καί αφορά τήν υστεροβυζαντινή περίοδο τού 11ου αιώνα, όπου άρχισαν πολλά πράγματα νά συστηματοποιούνται στόν εκκλησιαστικό χώρο. 'Αρχισαν νά γίνονται σειρές Πατέρων, τουτέστιν συλλογή από γνώμες πατέρων στά χωρία τού Ευαγγελίου καί σ' άλλα θέματα, αφού εξέλιπε η έμπνευση κι η ζωντανή παρουσία τού Αγίου Πνεύματος. Κι ήταν πολύ φυσικό νά κάνουν τότε καί κάποια συλλογή ασκητικών συγγραμμάτων επί τού θέματος τής προσευχής. Αυτές όμως όλες οι εργασίες είναι σχολαστικές καί στερούνται Αγίου Πνεύματος, αφού η παρουσία του συνοδεύεται πάντοτε από πρωτοτυπία κι επικαιρότητα"52.
Παρακάτω μέ χρονικά άλματα φτάνει νά ειρωνευτεί καί τόν άγιο Γρηγόριο τό Σινα?τη, επειδή τάχα η συστηματοποίηση τής νοεράς προσευχής ήταν ξένη πρός τήν ορθόδοξη παράδοση, καί νά πεί τό παράδοξο ότι καί ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς από ανάγκη κατέφυγε σ' αυτή τήν παράδοση, γιά νά κτυπήσει τόν Βαρλαάμ τόν Καλαβρό. Καί μέ νέα χρονικά άλματα φτάνει αγκομαχώντας στόν Πα?σιο Βελιτσκόφσκι καί στούς Κολλυβάδες μέ τόν άγιο Νικόδημο τόν Αγιορείτη, καί μέ τρίτο χρονικό άλμα στίς ημέρες μας, όπου καί τό ζητούμενον53.
Πιστεύει ότι γνήσια εκκλησιαστική ζωή υπήρχε μόνο στούς πρώτους αιώνες, καί μετά παρήκμασε. Σ' αυτή τήν παρακμή τού εκκλησιαστικού μας βίου παρουσιάστηκε η νοερά προσευχή καί η συστηματοποίησή της, τά οποία τού φαίνονται ύποπτα αποδοχής, μή αφομοιώσιμα, μή οικεία, μή φυσιολογικά, μέ τό πρόσχημα ότι "όποιος αγαπάει τόν Θεό, δέν χρειάζεται συστήματα καί προγράμματα γιά νά τό εκφράσει. Η καρδιά του θά βρεί τόν τρόπο της"54. 'Αμέσως μετά αυτοαναιρείται λέγοντας ότι "τά ασκητικά κείμενα είναι ό,τι ωραιότερο μάς άφησαν οι Πατέρες μας κι η νοερά προσευχή είναι ό,τι πολυτιμώτερο διαθέτει η παράδοση τής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας μας". Καί απεγνωσμένα διορθώνει: "'Αλλ' από τό νά διαβάζεις τά κείμενα αυτά μαθαίνοντας τούς πνευματικούς νόμους καί τά μυστικά τής προσευχής μέχρι νά συστηματοποιήσεις τό 'Αγιο Πνεύμα, απέχει πάρα πολύ"55.
Στά βιβλία του 3 καί 4 τής σειράς ΕΠΙΚΗΡΥΓΜΕΝΗ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ καί μέ προκλητικό καί ειρωνικό τίτλο ΝΟΕΡΑ ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΚΑΙ ΨΥΧΑΣΘΕΝΕΙΑ (Α' καί Β') καταφανώς καταφέρεται εναντίον κάποιων Αγιορειτικών Μονών, καί επικρίνει τόν τρόπο καί τήν πνευματική εργασία πού επιτελούν, ειδικά στό θέμα τής νοεράς προσευχής. 'Οσους αγωνίζονται νά κάνουν τήν ευχή καρδιακή, τούς ονομάζει μικρούς καί αξιολύπητους, διότι κατά τή γνώμη του αποπλανήθηκαν καί παρανόησαν τό έργο τού Θεού56. Διατείνεται ότι η νοερά εργασία χρειάζεται "απεριόριστη ελευθερία"57. Κάπου αλλού μάς βεβαιώνει ότι ο άνθρωπος πρέπει νά αποκρυπτογραφεί τή σφραγίδα τού Αγίου Πνεύματος κατά ένα τελείως προσωπικό τρόπο, υπονοώντας ίσως ότι δέν χρειάζεται καί πνευματικός οδηγός γι' αυτό58. Σέ άλλο σημείο, αυτόν πού δέν κάνει τό μεγάλο ρίσκο, όπως ο ίδιος, τόν συμβουλεύει: "Παράτα τή νοερά προσευχή. Θά σέ βλάψει". Κι επικαλείται τόν Γέροντα Σωφρόνιο τού 'Εσσεξ, παρερμηνεύοντας τά λόγια του περί πνευματικού θάρρους, ότι τάχα τό πνευματικό θάρρος υπονοεί φυγή από τόν Γέροντα καί από τό Μοναστήρι59.
Τελικώς διαπιστώνει τραγικά ότι όποιος συστηματικά ασχολείται μέ τή νοερά προσευχή καταλήγει σέ ψυχασθένεια, ψυχιάτρους καί ψυχοφάρμακα καί μένει εσαεί αθεράπευτος60. Μή γνωρίζοντας πού νά επιρρίψει ευθύνες, κατηγορεί συνεχώς τούς νέους Αγιορείτες Ηγουμένους πού κατέστρεψαν ανεπανάληπτα τούς υποτακτικούς-θύματα μέ τήν επιμονή στή νήψη, ενώ συγχρόνως κατηγορεί καί τά θύματα ως ενόχους καί αυθάδεις, μέ αυτοπεποίθηση, ισχυρή θέληση καί αδάμαστο εγωϊσμό, αξίους τής μοίρας καί τής κατάντιας τους, διότι νοιάστηκαν περισσότερο γιά τήν απόκτηση τών χαρισμάτων κι όχι γιά τόν ίδιο τόν Χριστό61.
Σέ άλλα σημεία υποτιμά καί υβρίζει τήν ίδια τή νοερά προσευχή, τής βάζει αυτάκια καί οικοδομικές κόλλες, καί τήν παραβάλλει μέ επιτραπέζια παιχνίδια62. Συνάμα παρομοιάζει τή χάρι τού Θεού μέ ρόζ γυαλιά καί μέ μαστούρα63, τό κομποσχοίνι μέ ανεμιστήρα64 καί τίς μετάνοιες μέ τούμπες65.
'Ολα αυτά εμφανίζουν μιά ανήσυχη καί ανασφαλή προσωπικότητα, πού διαμαρτύρεται καί φωνάζει μόνο καί μόνο γιά νά κάνει θόρυβο, κι όχι γιά νά ωφελήσει. 'Αλλά επ' αυτού θά επανέλθουμε.
Οι άγιοι πατέρες μας ετίμησαν σάν ατίμητο θησαυρό τή νοερά προσευχή, καί ασφαλώς καί η συστηματοποίησή της δέν είναι ξένη πρός τήν παράδοση τής 'Εκκλησίας. 'Από τό: "Ο Θεός εν τώ ονόματί σου σώσόν με"66 τού Προφήτου Δαβίδ, μέχρι τό: "'Αδιαλείπτως προσεύχεσθε"67 τού 'Αποστόλου Παύλου, καί από τό "'Ιησού ονόματι μάστιζε πολεμίους" τού αγίου 'Ιωάννου τής Κλίμακος68 μέχρι τό "'Επιμόνως κράζε νοερώς ή ψυχικώς τό? Κύριε 'Ιησού Χριστέ, ελέησόν με"69 τού αγίου Γρηγορίου τού Σινα?του, υπάρχει μιά ευλογημένη συνέχεια καί μιά αδιάσπαστη παράδοση πού ούτε ο συγγραφέας, ούτε κανείς νεώτερος θεολόγος ή μή, ούτε καμμιά αδελφότητα στίς τελευταίες δεκαετίες δέν μπορεί νά τήν αμφισβητήσει. 'Αλλιώς θά πέσει σέ αντιφάσεις, αιρέσεις καί πλάνες καί θά βρεθεί εκών-άκων εκτός 'Εκκλησίας.
Σωστή βεβαίως η θέση τού συγγραφέως ότι η απολυτοποίηση καί μονομερής ενασχόληση μέ τή νοερά προσευχή δέν έχει θετικά αποτελέσματα70. Χρειάζεται συμμετρία καί πολύπλευρη καλλιέργεια, όπως αναφέρει καί ο Γέρων Σωφρόνιος τού 'Εσσεξ, καί στήν προσευχή καί σέ όλα71. Καί στίς διδαχές τού αγίου Μακαρίου αναφέρεται ότι η προσευχή πού δέν συνοδεύεται από αγάπη, ταπεινοφροσύνη, απλότητα καί αγαθότητα, ελάχιστα ωφελεί72.
Παρ' όλα ταύτα, ο τρόπος χειρισμού τού θέματος τής νοεράς προσευχής δέν είναι αντικειμενικός. Ο συγγραφέας φωτογραφίζει κάποια στιγμιότυπα τής αγιορειτικής ζωής, δημιουργώντας υπερβολικές καί λανθασμένες εντυπώσεις. Παρουσιάζει "εκ τού μέρους τό όλον", χωρίς νά τονίσει όσο πρέπει τή ζωή τής μετανοίας στό 'Αγιον 'Ορος. Βέβαια η μετάνοια, η ταπείνωση καί η εν κρυπτώ μοναχική ζωή δέν φαίνεται ούτε στή Δάφνη, ούτε στό καραβάκι τής συγκοινωνίας, ούτε στίς προθήκες, ούτε στά κουτσομπολιά. Στόν Ιερόν 'Αθωνα δύο χιλιάδες περίπου μοναχοί μετανοούν, καί ο συγγραφέας γενικεύει τά παρατράγουδα κάποιων περιπτώσεων σέ περίοδο τριάντα χρόνων, πού είναι καί φυσικό νά υπάρχουν. 'Αλλωστε τό 'Αγιον 'Ορος ονομάστηκε "τό Περιβόλι τής Παναγίας" καί όχι "τό Θερμοκήπιο τής Παναγίας". Ως εκ τούτου δέν είναι αμερόληπτος κριτής.
Κάποιον Αγιορείτη αγωνιστή -καί μάλιστα από τίς νέες αδελφότητες- πού κάποτε ρώτησα γιά τό θέμα τής προσευχής, μού απάντησε: "'Αν διαβάσεις τό ΝΗΨΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΥΧΗ τού 'Ανωνύμου Ησυχαστού, θά μάθεις ότι προϋπόθεση γιά τήν καρδιακή προσευχή είναι πρωταρχικά η τήρηση τών εντολών".
Γιά τό θέμα τής αδιαλείπτου προσευχής καί τής νοεράς ησυχίας καλό θά είναι νά διαβαστεί ο λόγος τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά στά Εισόδια τής Θεοτόκου, όπου ο 'Αγιος μάς βεβαιώνει ότι πρώτη πού εφάρμοσε καί δίδαξε τή νοερά ησυχία καί τήν κυκλική κίνηση τού νοός είναι η ίδια η Κυρία Θεοτόκος, κι όχι κάποιος απλός άνθρωπος73. Τά υπόλοιπα τά διδάσκει η Φιλοκαλία, όσο κι άν ο π. Μιχαήλ τήν έχει περιθωριοποιήσει μέ ακροβατισμούς.

ΝΕΕΣ ΚΟΙΝΟΒΙΑΚΕΣ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΕΣ

Τρίτο επίσης θέμα πού τόν απασχολεί είναι τά σημερινά κοινόβια καί μάλιστα τά αγιορείτικα. Θεώρησε μεγάλη απειλή γιά τήν αγιορειτική παράδοση τήν επάνδρωση τών Μονών μέ "ζωϊκές" αδελφότητες. Διατείνεται ότι άπειροι καί άσχετοι Ηγούμενοι καί μοναχοί, μέ μεγάλη φιλοκαλική καί εγκυκλοπαιδική γνώση, αλλά μέ ουσιαστική άγνοια τής παρουσίας κι εμπειρίας τού Αγίου Πνεύματος, εγκαθίδρυσαν τίς αδελφότητές τους κυρίως μέ κριτήρια κοινωνικής αποδοχής74.
Τρία λάθη καταλογίζει στίς νέες αδελφότητες. Τό πρώτο είναι η απολυτοποίηση τής υπακοής75, τό οποίο αρκούντως σχολιάστηκε παραπάνω. Τό δεύτερο λάθος πού αναφέρει είναι τό πρότυπο τού εναρέτου, επιτυχημένου καί μορφωμένου μοναχού πού αντικατέστησε τό παλαιό πρότυπο τού απλοϊκού, αγράμματου, καλοκάγαθου, ταπεινού, σιωπηλού καί απαρατήρητου μοναχού76.
'Εδώ όμως παρατηρείται μιά αντίφαση. Στίς σελίδες 23-24 καί 26 κατηγορεί τούς εγγραμμάτους μοναχούς γιά αυτοπεποίθηση, εγωϊσμό καί ηθικισμό, ενώ στή σελ. 25 κατηγορεί τόν Γέροντα πού απέρριψε τή γνώση καί τήν κοσμική σοφία καί ήθελε τούς μοναχούς του αγραμμάτους.
Θά μού επιτρέψει ο π. Μιχαήλ εδώ νά σταθώ λίγο, γιατί δέν μπόρεσα νά καταλάβω τί ζητάει. Οπότε ή εγώ είμαι κουτός, ή εκείνος ασαφής. Θέλει τόν μοναχό νά είναι έξυπνος, ευφυής καί λογικός, ή νάναι μωρός, ασύνετος καί αγράμματος;
'Από τή μιά αναφέρει: "Στίς σχέσεις σου μέ τό Θεό πρέπει νά γίνεις πιό έξυπνος απ' ό,τι είσαι"77. "'Αν θέλεις νά 'χεις εμπειρία Θεού στή ζωή σου, τότε θά πρέπει νά γίνεις κι έξυπνος"78. Οι υγιείς καί έξυπνοι άνθρωποι "είναι η μοναδική λύση στό σημερινό εκκλησιαστικό μας αδιέξοδο"79. Χρειάζονται δυναμικές προσωπικότητες80. "'Αν δέν έχεις πολύ μυαλό, δέν προκόβεις στά πνευματικά"81. "'Ανάλογα μέ τόν βαθμό ευφυ?ας τού ανθρώπου, έχει καί τό 'Αγιο Πνεύμα τή δυνατότητα ελιγμών καί συλλογισμών"82.
'Από τήν άλλη ισχυρίζεται: "Γιά νά ζήσεις τήν παρουσία τού Αγίου Πνεύματος, πρέπει ν' αφεθείς αδέσμευτος από κάθε τί τό ανθρώπινο καί νά παρουσιαστείς ενώπιόν Του μωρός καί ασύνετος"83. "'Οταν ο άνθρωπος εγκαταλείπει τ' ανθρώπινα στοιχεία, τουτέστιν τή σοφία του, τήν αγωγή του, τή νηπτική του παράδοση, τή γνώση του, τή γνώμη του, τήν εμπειρία του, τότε αποκτάει τή μεγαλύτερη χωρητικότητα καί δυνατότητα πρόσληψης κι οικειοποίησης τής ενεργείας τού Αγίου Πνεύματος"84.
Συνεπώς γιά νά λάβει κάποιος τό 'Αγιο Πνεύμα πρέπει νά είναι σοφός, έξυπνος καί μορφωμένος, ή ασύνετος, μωρός καί αγράμματος; Τό 'Αγιο Πνεύμα θέλει ευστροφία, ευφυ?α καί μυαλό, ή μωρία, σαλότητα καί απαιδευσία; 'Η μήπως ο π. Μιχαήλ φάσκει καί αντιφάσκει;
Κάπου ο ίδιος μάς βεβαιώνει: "Είμαι τρελλός"85. Στό ίδιο βιβλίο, κάπου υποτιμάει τούς τρελλούς μοναχούς86, καί κάπου λέγει νά μήν αφήσουμε τούς τρελλούς ν' αλωνίζουν (ιήή) στό χώρο μας87. Δηλαδή υποκρίνεται τόν σαλό, ή είναι σαλός;
Καταπώς φαίνεται, θέλει νά περιπαίζει καί νά ειρωνεύεται "τόν ντουνιά καί τούς εν αυτώ"88. Θάπρεπε όμως νά ξέρει ότι άλλο σαλός, κι άλλο σαχλός. 'Αλλο διά Χριστόν σαλότητα, άλλο σαλότητα, καί άλλο σαχλότητα. Καί επί πλέον: 'Αν κάποιος θέλει νά κάνει τόν διά Χριστόν σαλό -πέραν τών άλλων χαρισμάτων πού πρέπει νά έχει καί μάλιστα τής απαθείας- οφείλει πρωτίστως καί κυρίως νά μάθει νά εμπαίζεται, καί δευτερευόντως νά εμπαίζει, καί μάλιστα "εν ου παικτοίς".
Γιατί λοιπόν τόν πειράζουν οι μορφωμένοι μοναχοί; 'Αν κι αυτός είναι μορφωμένος, υπόκειται στόν ίδιο παρονομαστή, οπότε άς κάνει αυτοκριτική, καί άς ονειδίσει πρώτιστα τόν εαυτό του καί τά ευφυολογήματά του. 'Αν αντιθέτως είναι αμόρφωτος, σίγουρα κουβαλάει κάποιο κόμπλεξ, καί γιαυτό τονίζει συνεχώς ότι είναι έξυπνος καί ευφυής, γιά νά κρύψει τό πρόβλημά του.
Θέλει τή γνώμη τής 'Εκκλησίας; Μπροστά στόν Θεό δέν έχει σημασία η μόρφωση ή η αγραμματωσύνη, η σοφία ή η μωρία, η εξυπνάδα ή η απαιδευσία, αλλά πρό πάντων η ταπείνωση καί η μετάνοια. Γιαυτό από τή μιά έχουμε γραμματισμένους αγίους Πατέρες, οι οποίοι σέ δύσκολους καιρούς στήριξαν τήν 'Εκκλησία, σάν τούς Τρείς Ιεράρχες, τόν άγιο Γρηγόριο τόν Παλαμά καί τόν άγιο Νικόδημο, καί από τήν άλλη έχουμε αγραμμάτους Αγίους, οι οποίοι φωτισμένοι μέ τήν θεία χάρι ανεφάνησαν σοφώτεροι τών σοφωτέρων, σάν τούς αγραμμάτους αγίους 'Αποστόλους, τόν άγιο 'Αντώνιο, τόν 'Αββά Παύλο τόν απλούν κ.ά. 'Ολοι όμως είχαν ταπείνωση καί μετάνοια, γιαυτό προσείλκυσαν τή χάρι τού Αγίου Πνεύματος.
'Οσο γιά τόν Σπηλαιώτη Γέροντα πού αναγνωρίζει τήν αγιότητά του καί συγχρόνως τόν κατηγορεί γιά ελλιπή αγωγή, έλλειψη ευφυ?ας καί μειωμένη νοημοσύνη89 τόν βεβαιώνω ότι η χάρις τού Παναγίου Πνεύματος, όταν επισκιάσει τόν άνθρωπο, "τά ασθενή θεραπεύει καί τά ελλείποντα αναπληροί"90.
Μέσα στό ευλογημένο δίχτυ τής 'Εκκλησίας, άν υπάρχει ταπείνωση, όλα αγιάζονται: Καί η μόρφωση καί η γνώση καί η σοφία καί η απαιδευσία καί η μωρία καί η ψυχοπάθεια άν θέλουμε. 'Ας μάς φαίνεται υπερβολικό. Πέραν τών διά Χριστόν σαλών, πού εν γνώσει τους υποκρίνονταν τούς τρελλούς, υπήρξαν καί ενάρετοι άνθρωποι ψυχοπαθείς.
Τόσο τά χαρίσματα, τά τάλαντα καί τά ταλέντα, όσο καί τά φυσικά ελαττώματα, τά ψυχικά μειονεκτήματα καί οι διανοητικές ελλείψεις, αναπληρώνονται, διορθώνονται καί εξαγιάζονται. Οι εν λόγω ατελείς δέν εμποδίζουν τό 'Αγιο Πνεύμα νά ενσκηνώσει μέσα τους, αρκεί οι άνθρωποι αυτοί νά γίνουν δεκτικοί. Καί η χάρις τού αγίου Πνεύματος πολλές φορές "εν ασθενεία τελειούται"91, χωρίς νά παραβιάζει καί νά καταργεί τά ανθρώπινα χαρίσματα ή νά εμποδίζεται από τά ψυχοσωματικά μειονεκτήματα. Γιαυτό έχουμε καί ποικιλία χαρισμάτων καί ποικιλία λόγων καί ποικιλία χαρακτήρων καί κατά Ματθαίον, καί κατά Μάρκον, καί κατά Λουκάν καί κατά 'Ιωάννην άγιον Ευαγγέλιον.
Βέβαια ο ίδιος ο π. Μιχαήλ, μέ τή σύνεση καί τή σοφία πού γράφει ότι τόν διακατέχει, άν ήταν Γέροντας, δέν θά δεχόταν στό Μοναστήρι του πρόσωπα μέ ψυχολογικά κενά. 'Ετσι μάς λέει στίς νουθεσίες του92, αδιαφορώντας άν αυτά τά άτομα τά έστελνε ο Χριστός, πού μάς δέχεται όλους, εφ' όσον μάς βεβαιώνει ότι "τόν ερχόμενον πρός με ου μή εκβάλω έξω"93. Κατά μία άποψη θά μπορούσε νά έχει δίκιο. 'Ερχεται όμως πάλι σέ αντίφαση μέ τή γνώμη τού ψυχιάτρου φίλου του πού τού είπε: "Η ελευθερία κι η μοναδικότητα τού προσώπου μπορούν νά καλλιεργηθούν καί ν' αναπτυχθούν σέ περιβάλλον πού ανέχεται τήν ατέλεια"94.
'Επίσης χρειάζεται όλως ιδιαιτέρως νά τονιστεί ότι σέ όλα τά βιβλία τού συγγραφέως τό όραμα τής πνευματικής ζωής είναι η ψυχολογική ολοκλήρωση τού χριστιανού καί όχι η πνευματική ωρίμανση, η θέωση καί η σωτηρία. Η αντίληψη αυτή είναι καθαρά ανθρωποκεντρική. Ο συγγραφέας εξαντλεί τό θέμα κινούμενος σέ μιά βαρλααμιτική προοπτική, μέ σκοπό τήν ψυχολογική αποκατάσταση κάθε πιστού καί όχι τήν απόκτηση τής θείας χάριτος καί τήν θέωσή του. 'Αν έχει δίκιο ο συγγραφέας, τότε αρκεί η ψυχολογία καί η ψυχιατρική γιά τήν αποκατάσταση καθενός ανθρώπου, πράγμα πού πάλι έρχεται σέ αντίθεση μέ άλλα γραφόμενά του.
Τρίτο λάθος πού καταλογίζει στίς νεοσύστατες αδελφότητες είναι η σχολαστική συστηματικοποίηση, η αρχειοθέτηση τών πνευματικών φαινομένων καί ο προγραμματισμός κάθε λεπτομέρειας τής καθημερινής ζωής, πιστά αντίγραφα τού δυτικού πνεύματος καί τού "ζωϊκού" προγράμματος. Διατείνεται ότι ο γνήσιος 'Ελληνας εγκαίρως συνειδητοποίησε ότι στή σχέση του μέ τόν Θεό δέν χωράει κανένα σύστημα, κανείς σχολαστικισμός, κανείς προγραμματισμός, όπως συνέβη στόν δυτικό άνθρωπο. Καί τούτο διότι ο 'Ελληνας είναι ελεύθερος αναζητητής τών χαρισμάτων τού Πνεύματος καί δέν χωράει σέ καλούπια καί ευρωπαϊκά συστήματα95.
Σ' αυτό τό σημείο θέλω πάλι μερικές διευκρινήσεις, καί καταντώ απαράδεκτος μαθητής μπροστά στή νοημοσύνη του. Τόν παρακαλώ νά μού συγχωρήσει καί πάλι τήν πνευματική νωθρότητα.
Σέ όλα τά βιβλία του διαφοροποιεί τόν 'Ελληνα από τόν Ευρωπαίο. 'Από τή μιά μεριά βλέπει τόν 'Ελληνα χαρούμενο, εκδηλωτικό, θερμό, χαρισματούχο, ευφυή, εφευρετικό, αναστάσιμο, μετανοημένο, πνευματικό, γαλήνιο, ευαίσθητο, δυναμικό, ελεύθερο, μοναδικό καί ανεπανάληπτο. 'Από τήν άλλη τόν κάθε Ευρωπαίο, κυρίως τόν Γερμανό, ρομαντικό, υπερσυναισθηματικό, παγερό, ψυχρό, σκληρό, εγωϊστή, μυστικιστή, ευνουχισμένο, κολοβωμένο, πειθαρχημένο, προγραμματισμένο, γεμάτο τύψεις καί ενοχές96.
Σέ άλλα σημεία αντιστρέφει παραδόξως τά πράγματα, καί ονομάζει τόν 'Ελληνα καί όλο τόν ελληνικό λαό αστείο, άμοιρο, ταλαίπωρο, όχι όσο πρέπει πολιτισμένο, νεκρό βαριάς μορφής, άσχετο καί αδιάφορο πρός τόν Θεό καί τήν 'Ορθοδοξία, καί όλως ιδιαιτέρως τόν θρησκευόμενο 'Ελληνα απρόσωπο βλήτο, άβουλο όν, ελλιπή προσωπικότητα, στενοκέφαλο, προβληματικό, μπερδεμένο, "ζωϊκό", άρρωστο, απάνθρωπο, παράλογο, κακομοίρη καί αιώνιο θύμα. Μάς αφήνει άναυδους λέγοντας ότι τόν πλούτο καί τήν ομορφιά τής 'Ορθοδοξίας θά τά απολαύσουν Γάλλοι, 'Αγγλοι καί Γερμανοί97. Κάπου αναβαθμίζει τό γερμανικό έθνος καί απελπίζεται από τό ελληνικό98. Καί τελικώς μάς καταπλήσσει λέγοντας ότι οι ξένοι βαπτίζονται, όχι επειδή αναζητούν τήν αλήθεια τής 'Ορθοδοξίας, αλλά γιά νά λύσουν τά ψυχολογικά τους προβλήματα καί νά ξεμπλέξουν τά δικά τους αδιέξοδα99.
Τελικώς μάς έμπλεξε μέ τά αδιέξοδα. Τί είναι αποδεκτό καί τί απορριπτέο από τά γραφόμενά του; Η σαφήνεια καί η συνέπειά του, ή οι γενικεύσεις καί τά αδιέξοδά του; 'Οντως πνιγηρή ατμόσφαιρα, ασφυκτική καί αλλοπρόσαλλη, σάν τό μοναστηριακό κλίμα πού εμφανίζει καί κατηγορεί.
Ως κοινοβιάτης, μπορώ νά βεβαιώσω πώς στά αγιορείτικα μοναστήρια ασφαλώς υπάρχει πρόγραμμα (όχι προγραμματισμός) υπάρχει αγάπη καί ομόνοια (όχι ομοιογένεια καί ομοιομορφία), υπάρχει τυπικό (όχι τυπολατρία) καί ποικιλία τόσων χαρακτήρων, όσων καί μοναχών, σάν δάσος μέ ευσκιόφυλλα δροσερά δένδρα πού κανένα δέν μοιάζει μέ τό άλλο, καί όλοι μαζί, σύμψυχοι διάκονοι Χριστού καί ομόφρονες αδελφοί (όχι εξουσιαστές καί δυνάστες) πορευόμαστε τόν ανάντη εν πολλοίς σταυρικό δρόμο πρός τήν 'Ανάσταση. 'Οσοι πέφτουν, σηκώνονται μέ τή μετάνοια καί συνεχίζουν μέ τήν προσευχή καί τήν ενίσχυση τών υπολοίπων, ενώ όσοι αποκόπτονται από τόν Γέροντα καί τήν αδελφότητα, γίνονται φτερό στόν άνεμο καί καράβι ακυβέρνητο στό πέλαγος. Καί άς τονιστεί καί τούτο: Η ελευθερία τού μοναχού δέν έγκειται στό νά φύγει από τό μοναστήρι του, αλλά στό νά ελευθερωθεί από τά πάθη καί τίς αδυναμίες του καί νά γίνει σκεύος τών ακτίστων ενεργειών τού Αγίου Πνεύματος πού όντως ελευθερώνει.
'Αν διαφωνεί ο συγγραφέας μέ τά παραπάνω, άς διαβάσει τούς βίους τών μεγάλων Κοινοβιαρχών, οσίου Παχωμίου, οσίου Θεοδοσίου, οσίου Θεοδώρου τού Στουδίτου, οσίου 'Αθανασίου τού 'Αθωνίτου κ.ά. κι άς κάνει σύγκριση. Τουλάχιστον αυτοί οι βίοι κινούνται μέσα στούς πρώτους 10 αιώνες τής 'Εκκλησίας, οπότε είμαστε φερέγγυοι, μέσα στά όρια καί στά περιθώρια τής δικής του αυθεντικότητος.
Καί επί τέλους, άν κόπτεται καί φοβάται ότι τό 'Αγιον 'Ορος αλλοιώνεται από τό πνεύμα τών νέων αδελφοτήτων, κι άν όντως έτσι έχουν τά πράγματα, αγνοεί δύο βασικούς παράγοντες: Πρώτον, τή ζώσα παράδοση τού Αγίου 'Ορους, η οποία είναι πιό δυνατή καί σίγουρα θά αφομοιώσει τό υπάρχον υλικό, καί δεύτερον τήν φοβερά προστασία τής Παναγίας μας, πού διορθώνει τίς ατέλειές μας καί μάς εναρμονίζει μέ τό φρόνημα τών παλαιών. Αυτό τουλάχιστον σέ κάποια μοναστήρια έγινε, όσο κι άν ο π. Μιχαήλ δέν τό αποδέχεται ή δέν τό αντιλαμβάνεται ως πρώην αγιορείτης.

ΛΟΓΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

'Υστερα από όλα τά ανωτέρω, ψάχνω γιά τούς λόγους καί τίς αιτίες συγγραφής τών βιβλίων. 'Αντιγράφω λοιπόν τόν συγγραφέα: "Χαίρομαι πού εκδίδω τώρα τό (σ.τ.Σ: πρώτο) βιβλίο, γιά νά μέ απορρίψουν ή νά μέ μισήσουν, όλοι όσοι μέ συμπαθούν κατά λάθος"100. 'Ανευ σχολίων. Παρακάτω: "'Εχω αγανακτήσει μέ τό πώς κατάντησαν τόν Χριστό στήν Ελλάδα, καί θέλω νά διαμαρτυρηθώ. Κι επειδή ο Ελληνικός λαός υπνώττει βαθέως, μόνο μέ σοκάρισμα κουνιέται"101. 'Ασχολίαστο κι αυτό. Κι επειδή τά βιβλία του είναι αυθόρμητα, μάς λέει παρακάτω ότι: "Αυτό πού αυθόρμητα βγαίνει σ' έναν άνθρωπο, έχει καί τήν πιό πλούσια ομορφιά. . . Αυτό πού αισθανόμαστε, νά τό εκφράζουμε, γιατί αλλιώς μάς γίνεται απωθημένο στό υποσυνείδητο καί μάς ταλαιπωρεί"102. Χωρίς λόγια.
Σέ κάποιο άλλο σημείο η πλούσια κυρία Ράνια διά ζώσης επαινεί τόν συγγραφέα μέ τά εξής: "Τούς παρουσιάζεις σκέτη τήν ουσία καί οι άνθρωποι, μπροστά σ' αυτήν, ανακαλύπτουν ότι αυτό ψάχνανε κι αυτοί χωρίς νά τό ξέρουν. Κι επειδή δέν τό βρίσκανε, τρώγανε ό,τι τούς δίνανε. . . 'Εσύ τώρα δέν τούς έθιξες ακόμη βαθιά? αλλά τούς έβαλες νά κριθούν μόνοι τους. . . Μή σ' ενθουσιάζει λοιπόν η αποδοχή (σ.τ.Σ: τού βιβλίου). Στό επόμενο θ' αγριέψουν. . . Θά σέ απορρίψουν καί θά σέ κυνηγήσουν" 103.
Παράλληλα ο π. Μιχαήλ μάς βεβαιώνει ότι χρησιμοποιεί τακτικά στά βιβλία του τόν Γέροντα Πα?σιο, πρώτον επειδή είναι αντίβαρο στόν ολοκληρωτισμό πού επιβλήθηκε στό 'Αγιον 'Ορος, καί δεύτερον επειδή "τή σήμερον ημέρα ο Γέροντας αυτός πουλάει". Καί τελειώνει: "Τόσοι καί τόσοι τόν εκμεταλλεύτηκαν. Γιατί νά μή τό κάνουμε κι εμείς; 'Οσο νάναι αναβαθμίζει τό βιβλίο μας, όταν τόν αναφέρουμε μερικές φορές μέσα"104. 'Εδώ μάς αφήνει άναυδους. Μάς εκπλήσσει ο αυθορμητισμός, ο κυνισμός καί η "ειλικρίνειά" του. Πιστεύουμε καί ευχόμαστε νά είναι πάντα ειλικρινής σέ όλες τίς πτυχές τής ζωής του.
Κάπου πάλι διερωτάται άν τά κείμενά του καταστρέφουν ή οικοδομούν, σκανδαλίζουν ή ωφελούν. Καί αποφαίνεται ότι δέν σκανδαλίζουν, αντίθετα σκανδαλίζουν η βρωμιά καί η έλλειψη διαφάνειας στόν εκκλησιαστικό χώρο105, ενώ τά θεόπνευστα κείμενά του "προέρχονται από τό 'Αγιο Πνεύμα"106!
Συνεπώς αξίζει, κάτω από τόν θείο φωτισμό, τά σκάνδαλα νά γίνονται βιβλία καί νά πουλάνε. Πολύ δημοσιογραφικό, πολύ τραβηγμένο καί πολύ κουτσομπολίστικο επιχείρημα. "Τά εν οίκω μή εν δήμω" λέει πολύ σοφά ο ελληνικός λαός. Καί γιαυτό υπάρχει καί η εξομολόγηση καί η εξαγόρευση τών λογισμών, τά οποία βέβαια, κάτω από θείο φωτισμό, δέν "πουλάνε", αλλά σώζουν.
Μέ τόν τίτλο όμως τής σειράς ΕΠΙΚΗΡΥΓΜΕΝΗ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ βάζει ο π. Μιχαήλ μόνος του τά βιβλία του στό χώρο τού απαγορευμένου βιβλίου, όπως κάποτε "Τό κόκκινο βιβλιαράκι τού μαθητού". 'Από τό πρώτο κιόλας βιβλίο προδιαθέτει τόν αναγνώστη107 ότι θά μπεί στόν Index Librorum Prohibitorum. Στό βιβλίο 2 η κ. Ράνια τόν βεβαιώνει πώς θά τόν κυνηγήσουν. Στό βιβλίο 3 ήδη μπήκε στήν απαγορευμένη ζώνη108 καί ο πολύπαθος 'Αρχιμανδρίτης τόν προετοιμάζει γιά τήν Ιερά 'Εξέταση καί τήν πυρά109. Φαίνεται γνωρίζει καλά πώς γιά νά διαφημίσει τά προϊόντα του, είναι αρκετό νά τά σπρώξει στό χώρο τού απαγορευμένου. Τότε πουλάνε καλύτερα, σάν τίς πατάτες τού Καποδίστρια.
Κι αυτό τό "'Επικηρυγμένη" πώς νά χαρακτηριστεί; Θυμίζει Western ταινίες τού '60. Δέν μένει παρά τήν επόμενη φορά ο συγγραφέας νά ονομάσει τό βιβλίο του "Γεροντικό σκανδάλων", ή ""'Ανθηρόστομο" ανθολόγιο" (σ.τ.Σ.), νά πλαισιώσει τή φωτογραφία του στό εσώφυλλο καί νά γράψει από πάνω: "Καταζητείται" καί από κάτω: "'Αμειφθήσεται ο ευρών. 2000 ευρώ". Καλό γιά marketing; Καλά, η κ. Ράνια δέν τού τά έμαθε; 'Από μάς τούς μοναχούς τά περιμένει;

ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ, ΓΕΝΙΚΕΥΣΕΙΣ, ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ κ.ά.

'Ας γίνουμε πιό σοβαροί. Τά βιβλία του από τεχνικής απόψεως είναι γεμάτα αντιφάσεις, γενικεύσεις, αφορισμούς, παραποιήσεις, περικοπές, ανακρίβειες, παρερμηνείες καί ειρωνείες. 'Ας αρχίσουμε από τίς αντιφάσεις, τίς γενικεύσεις καί τούς αφορισμούς.
"Ο Θεός δέν χρειάζεται αγίους πάντοτε (καί δή αμφισβητούμενους) γιά νά κάνει τή δουλειά του. Τήν κάνει καί μέ απλούς καί φυσικούς ανθρώπους"110. "Ο Θεός μπορεί νά κάνει μιά φορά τή δουλειά Του μέ ακατάλληλο σκεύος, εν ώρα ανάγκης"111. "Ο Θεός πάντοτε θά έχει τούς ανθρώπους Του καί θά τούς διατηρήσει μέχρι τό τέλος, μέσα σ' αυτό τό ντουνιά"112. "Δόξα τώ Θεώ, πού ακόμη καί σήμερα υπάρχουν αρκετοί πού αγαπούν τόν Θεό καί θυσιάζονται γι' Αυτόν καί γιά τούς ανθρώπους του"113. "Υπάρχουν ακόμα άγιοι"114. "Αυτή η γενιά τών ασκητών αρχόντων χάθηκε στίς μέρες μας"115. "Ο Θεός δέν έδωσε τό χάρισμα τής πνευματικής πατρότητος σέ κανέναν. . . 'Εξέλιπε αυτή η γενιά τών (σ.τ.Σ. σοφών καί χαρισματικών) πατέρων μας χωρίς ν' αντικατασταθεί"116. "Σήμερα δέν είναι άρρωστοι μόνο αυτοί πού λαμβάνουν αυτές τίς διδασκαλίες, αλλά συνήθως κι αυτοί πού τίς διδάσκουν"117.
Σέ κάποια σημεία εγκωμιάζει τό π. 'Εφραίμ τόν Κατουνακιώτη118, σέ κάποια σημεία γελάει γιά νά τόν σνομπάρει, καί τόν ονομάζει: "Καημένε μου άγιε"119. Κάπου εγκωμιάζει τόν Γέροντά μας ως σωστό120, κάπου τόν συγκαταλέγει μέ τούς "ζωϊκούς"121, μολονότι ουδέποτε ο Γέροντάς μας πέρασε από 'Οργανώσεις. Κι όταν σέ κάποια εκπομπή τού π. Κωνσταντίνου Στρατηγόπουλου αναφέρθηκε τό πρώτο βιβλίο τής σειράς ΕΠΙΚΗΡΥΓΜΕΝΗ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ καί ο Γέροντάς μας είπε: "Πάτερ Κωνσταντίνε, οι λογισμοί ενός μοναχού δέν γίνονται ποτέ βιβλίο. Ο π. Μιχαήλ νά βρεί ένα πνευματικό καί νά εξομολογηθεί", αυτό δέν αναφέρθηκε πουθενά στά επόμενα βιβλία. Μόνο κακοχαρακτηρίστηκε ο παρουσιαστής μέ τίς χειρότερες ύβρεις122. Νομίζω ανδρισμός δέν είναι απλά νά λέγει κάποιος συγγραφέας τή γνώμη του, νά κατηγορεί καί νά βρίζει, αλλά νά δέχεται καί τίς κατηγορίες εναντίον του μέ λεβεντιά, ψυχραιμία καί αξιοπρέπεια.
'Αλλού πάλι λέει (ανωνύμως) ότι ο Προηγούμενος π. 'Εφραίμ Φιλοθε?της αφομοίωσε πλήρως τήν παράδοση τού Γέροντά του π. 'Ιωσήφ Σπηλαιώτου μέ όλα τά συνεπακόλουθα123, καί αλλού ισχυρίζεται ότι ελάχιστα αφομοίωσε τήν παράδοση τού ιδίου Γέροντά του, διότι ήταν επηρεασμένος από "σωτηρικά" πρότυπα124. 'Αλλού εγκωμιάζει τόν μακαριστό Γέροντα π. 'Ιωσήφ ως χαρισματούχο, αγιοπνευματικό καί γνήσιο αγιορείτη125, καί σχεδόν αμέσως τόν χαρακτηρίζει αυτοδημιούργητο, ελλιπή, ακραίο, ατελή, στεγανό καί πνιγηρό126.
Κάπου αλλού αναφέρει ότι ο δυτικός χριστιανισμός καί η ευρωπαϊκή εκπαίδευση νόθεψε τό ορθόδοξο φρόνημα127, κάπου επαινεί ένα χαρισματούχο παιδάκι πού σπούδασε στήν 'Αγγλία καί απόκτησε κοσμοπολίτικο αέρα καί όχι τήν κομπλεξική νοοτροπία τού 'Ελληνα128, καί κάπου θεωρεί ιδανική περίπτωση μιά ελληνίδα μέ δυτική κουλτούρα129. Κι όλα αυτά στό ίδιο βιβλίο.
Κάπου κατηγορεί τόν προγραμματισμένο μοναχισμό130, αμέσως πιό κάτω τόν εγκωμιάζει σάν ποικιλία131. Τελικά τά απορρίπτει καί τά ισοπεδώνει όλα μ' έναν εύκολο αφορισμό: "Είτε ηθικιστές 'Ορθόδοξοι, Καθολικοί ή Προτεστάντες, είτε "νηπτικοί" τού Αγίου 'Ορους καί τής 'Αθήνας, στό ίδιο καζάνι βράζουν"132. 'Οσο γιά τά χωρία τού αγίου 'Ιγνατίου τού Θεοφόρου133, είναι παρερμηνευμένα, γιατί αναφέρονται στούς αιρετικούς ποιμένες, καί όχι στούς πνευματικούς, στούς οποίους ο συγγραφέας τά αποδίδει.
Κάπως επιπόλαια αντιμετωπίζεται τό θέμα τών γυναικών. 'Απ' όσα μάς λέει, συνεργάζεται μέ τρείς κυρίως γυναίκες, μιά κοπέλλα γιά γραμματέα, μιά κυρία γιά τίς εκδόσεις, καί μιά κυρία γιά τή χρηματοδότηση134. Θεωρεί τίς γυναίκες πιό δεκτικές γιά συνεργασία, μιά καί τόν περιβάλλουν πολλές, επενδύει σ' αυτές, γιατί είναι τό ισχυρό φύλο μέ περισσότερες προϋποθέσεις αξιοποίησης135, ενώ οι άνδρες είναι πιό δυσεύρετοι καί λιγώτερο συνεργάσιμοι136. 'Επειτα λέει πώς οι γυναίκες πέφτουν στήν αγκαλιά τού Θεού, συγκινούνται μέ τούς μοναχούς, τούς πλησιάζουν, νοσταλγούν καί ζητούν νά οικειοποιηθούν τόν θείο πόθο τους137. Τελικώς καταλήγει ότι ο άνδρας κατά πλειοψηφία λόγω τού τερατώδους εγωϊσμού, τής αμετανοησίας καί τής βλακείας του λαχταράει καί επιτυγχάνει νά πάει στήν Κόλαση, ενώ η γυναίκα κατά πλειοψηφία μάλλον πάει στόν Παράδεισο138.
Ξεχνάει όμως ο π. Μιχαήλ ότι καί ο ίδιος είναι άνδρας, καί κατά συνέπειαν έχει όλα τά προαναφερθέντα "χαρίσματα" τού άνδρα. 'Εκτός άν διαφοροποιεί τούς μοναχούς ή άν ο ίδιος διαφοροποιείται από τούς άνδρες139.
Δέν είναι ξεκάθαρο άν η "μπίζνεσμαν" (sic) κ. Ράνια είναι η κυρία πού χρηματοδοτεί τά βιβλία του140. Πάντως η γνώμη της ότι η ταπείνωση, η νηστεία καί η εξομολόγηση είναι εξευτελισμός τού ανθρώπου, δέν ευσταθεί. Κι άν δέν είμαι αδιάκριτος, ποιός είναι ο άλλος χώρος μέ περισσότερο οξυγόνο πού ψάχνει εκτός 'Εκκλησίας141;
Είναι φανερό ότι τό θέμα τών γυναικών αντιμετωπίζεται από τόν συγγραφέα μέ υπερβολικό συναισθηματισμό, γιά νά μήν πώ αφέλεια. Ο εν λόγω μοναχός καί συγγραφέας ξεχνάει ότι όχι μόνο οι άνδρες, αλλά καί οι γυναίκες έχουν πάθη, λάθη, λογισμούς καί αδυναμίες. Ξεχνάει ότι οι γυναίκες δέν πλησιάζουν πάντα από ευλάβεια ένα μοναχό, αλλά καί από άλλες αιτίες. 'Ας μήν πάει τό μυαλό απαραίτητα στό κακό, αλλά μπορεί μιά γυναίκα νά πλησιάζει ένα μοναχό, γιά νά καλύψει τά συναισθηματικά της κενά, πού δέν βρήκε νά τά καλύψει μέ άλλους άνδρες, κι όχι οπωσδήποτε από λαχτάρα γιά τόν Θεό.
Μά κι ο ίδιος αναφέρει κάποιες φράσεις από διάφορες γυναίκες: "Μαζί σου νιώθω άνετα"142. "Αυτός ο άνθρωπος έχει κάτι πού μέ τραβάει"143. "Τώρα βρήκα εσάς καί μπορώ νά τόν παρατήσω (σ.τ.Σ: τόν πνευματικό μου)", καί προσθέτει ότι τού συνέβη 10 φορές παρόμοιο γεγονός μέ γυναίκες144.
Κι ενώ φαίνεται τόσο έξυπνος, δέν ψυλλιάζεται κάν τί μπορεί νά σημαίνουν τά παραπάνω. 'Αφού γνωρίζει καλά ότι πρό πάντων οι γυναίκες "κολλάνε σάν στρείδια"145 πάνω στούς ρασοφόρους, καί αφού παραδέχεται στά βιβλία του ότι οι ευλαβείς κυρίες αγιοποιούν146, δέν προβληματίζεται τί προεκτάσεις μπορεί νά έχουν όλα αυτά στό υποσυνείδητο τού θήλεος, καί μάλιστα εκεί πού υπάρχει καλπάζουσα φαντασία.
'Αλλά άς είμαστε ρεαλιστές. Η γυναίκα όπως καί ο άνδρας, είναι ευλογημένο πλάσμα από τόν Θεό. 'Ολοι μας ζήσαμε κοντά στή μητέρα μας, ίσως προλάβαμε τίς γιαγιάδες, ίσως είχαμε αδελφές, καί ασφαλώς συμμαθήτριες-συμφοιτήτριες-γνωστές. Διαπιστώσαμε λοιπόν ότι ο Θεός σέ όλες αυτές μοίρασε τά χαρίσματα πού εμείς οι άνδρες δέν έχουμε, ή τουλάχιστον δέν έχουμε κάποια σέ μεγάλο βαθμό όσο αυτές: Τήν ευαισθησία, τήν τρυφερότητα, τήν απέραντη αγάπη, τήν ομορφιά, τή στοργή καί τή μητρότητα. 'Ολα αυτά τά χαρίσματα είναι δίκοπο μαχαίρι, πού άν χρησιμοποιηθούν λανθασμένα, οδηγούν στήν απώλεια καί τή γυναίκα καί τό περιβάλλον της. Αυτό αναμφισβήτητα μπορεί νά συμβεί καί στόν άνδρα μέ τά αντίστοιχα χαρίσματά του. Καί τούτο διότι μεταπτωτικά ο άνθρωπος "νοσεί τήν αμαρτίαν" κατά τόν άγιο Κύριλλο. Χρειάζεται συνεπώς περισσότερη φειδώ καί προσοχή στίς γενικεύσεις.

ΥΒΡΕΙΣ, ΕΙΡΩΝΕΙΕΣ κ.ά.

'Από δώ καί πέρα θά απαριθμήσω τίς ειρωνείες πού διέπουν όλα σχεδόν τά υπ' όψιν βιβλία. Λίγα από τά πολλά.
Νά τί γράφει γιά επισκόπους: "Παρηκμασμένη τάξη ελληνικής κοινωνίας"147, "ρηχοί άνθρωποι μέ υψηλά πόστα"148, "αστείοι επίσκοποι, φανφαρόνοι αρχιεπίσκοποι"149, "ανήθικοι, απάνθρωποι, αφύσικοι, αιμοσταγείς"150.
Νά τί γράφει γιά διαφόρους μοναχούς : "'Ερείπιο, ελεεινό υποκατάστατο τού ανθρώπου"151, "σαμιαμίδι"152, "Μινώταυρος"153, "μπακάλης χαρισμάτων"154, "χάρτινοι πύργοι μέ πύρινα οράματα"155, "κλωνοποιημένα τέκνα"156, "πνευματικές μαϊμούδες"157, "μελιτζανάκια τού θερμοκηπίου"158, "ρομποτάκια"159, "χαζοβιόληδες"160, "νηπτικά οψόνια (sic)" 161, "παιδικότητα, αφέλεια καί ανοησία σέ μοναχό πνευματικώς ευνουχισμένο"162, "πλαστές προσωπικότητες, αρρωστημένες καί λειψές"163, "Γεροντάδες β΄ κατηγορίας, στριφνοί, ιδιότροποι, στενοκέφαλοι, απροσάρμοστοι"164, "τεχνητοί καί εκτροχιασμένοι αββάδες"165, "αφελείς, στενόμυαλοι, στενόκαρδοι καί ανελεύθεροι παππούληδες"166.
Νά τί γράφει γιά πιστούς λαϊκούς: "κυνάριο"167, "καθίζηση προσωπικότητος"168, "όρνια"169, "μογγολάκια"170, "καταρρακωμένες προσωπικότητες"171, "ξενέρωτοι καί άχρωμοι χριστιανοί"172.
'Οσο γιά τό λιμανιώτικο υβρεολόγιο, δέν θά παραθέσω ούτε τίς βρισιές, ούτε τίς παραπομπές, από σεβασμό πρός τόν αναγνώστη.
'Από τήν άλλη πλευρά εκτοξεύει πρός πάσα κατεύθυνση μύδρους αφορισμούς, καί μάλιστα μέ ποσοστά. Πάνω από πέντε φορές χωρίζει τούς 'Ελληνες στό 97% (πού υπνώττουν, δέν ξέρουν πού πάνε καί τί θέλουν, βολεύονται σέ κάθε κατάσταση καί αγνοούν τήν αλήθεια καί τή χάρι τού Αγίου Πνεύματος κλπ.) καί στό 3% (πού είναι ξύπνιοι, ευφυείς, δραστήριοι, χαρισματούχοι, αξιαγάπητοι, επαναστάτες, ανατρεπτικοί κλπ.)173. Συνιστά λοιπόν στό 97% νά μή διαβάσει τά βιβλία του, γιατί θά σκανδαλιστεί καί θά τόν απορρίψει, νά τά διαβάσει όμως τό 3% πού είναι ξύπνιοι, γιά νά κάνουν κάποιας μορφής επανάσταση. Καί όσοι τελικώς τά διαβάσαμε, δέν ξέρουμε πού τέλος πάντων ανήκουμε. 'Ας είναι, θά επανέλθουμε επ' αυτού.
Παντού διαπιστώνει μιζέρια καί κακομοιριά, σκοτάδι καί απελπισία, ειδικά στά εκκλησιαστικά174, τά πάντα γίνονται στάχτη175, τό σύνολο είναι πλέον χωρίς ελπίδα176, όλοι σχεδόν οι επίσκοποι θά συμπλεύσουν μέ τόν 'Αντίχριστο177, ο Προφήτης 'Ηλίας θά τούς κάνει παραπέρα, θά τούς πετάξει έξω178, οι "ζωϊκοί" κατέλαβαν τό 'Αγιον 'Ορος καί επέβαλαν ολοκληρωτισμό179, απολιθώθηκαν οι πνευματικοί διδάσκαλοι180, τό είδος τού υγιούς μοναχού βαίνει πρός ολοκληρωτικό αφανισμό181, ο γυναικείος μοναχισμός κατά 95% καί πλέον είναι αποτυχημένος182, ο λαός είναι υπνωτισμένος, απονευρωμένος καί τελείως απρόσωπος183, ματαιοπονεί όποιος κάτι περιμένει από τούς ιερείς, καί ο εκκλησιαζόμενος λαός ανήκει στή γκρίζα ζώνη τού Παραδείσου184.
'Από τίς πολλές του διαμαρτυρίες κοντεύει νά γίνει διαμαρτυρόμενος, διαμαρτυρόμενος γιά τό πώς κατάντησαν τόν Χριστό στήν Ελλάδα185, διαμαρτυρόμενος γιά τούς επισκόπους πού πρέπει νά διατηρούν τήν 'Εκκλησία τού Χριστού, όχι όμως καί νά Τόν διδάσκουν186, διαμαρτυρόμενος γιά τά χαρίσματα τού Αγίου Πνεύματος187, διαμαρτυρόμενος γιά τήν παρακμή τής εκκλησιαστικής ζωής188. Στό τέλος φτάνει νά διαχωρίσει κάπως τόν Χριστό από τήν 'Εκκλησία του189 πράγμα ύποπτο καί επικίνδυνο γιά τή σωτηρία του.
'Ολα τά παραπάνω δίνουν λαβές στούς εχθρούς τής 'Εκκλησίας πού αφορμή γυρεύουν νά παρουσιάσουν τά τρωτά σημεία τών χριστιανών καί δή τών μοναχών, νά αγρεύσουν ψυχές καί νά αυξήσουν τήν ακροαματικότητά τους. Παράλληλα σκανδαλίζουν τίς ευάλωτες ψυχές κάποιων πιστών, πού χάνουν κάθε ελπίδα σωτηρίας, θέτοντας υπό αμφισβήτηση ακόμη καί τήν 'Εκκλησία, καί κατ' επέκταση καί τό ίδιο τό άγιο Ευαγγέλιο. Αυτές οι ψυχές θά καταφύγουν αργά ή γρήγορα στήν άρνηση, στήν αθε?α, σέ ψυχολογικά, διαλογιστικά ή αποκρυφιστικά καταφύγια, προσμένοντας απεγνωσμένα λύση στά αδιέξοδά τους, πράγμα πού καί ο ίδιος ο π. Μιχαήλ τό καταδικάζει. Τελικώς, τίνος τό θέλημα πράττει;
Κι έρχεται τώρα ο συγγραφέας καί μοναχός π. Μιχαήλ σάν νέος Ιερεμίας νά κλάψει πάνω στά ερείπια τής Ελλάδας, καί σάν Σπάρτακος, Ζορρό ή Ρομπέν τών Δασών νά ελευθερώσει τόν καταπιεσμένο λαό από υπαρκτούς καί ανυπάρκτους δυνάστες. Αυτή λοιπόν η προσπάθειά του επιεικώς χαρακτηρίζεται ανεδαφική καί ετεροχρονισμένη. *Ηρθε μέ καθυστέρηση 30 χρόνια. Διότι όλα αυτά τότε είχαν πέραση. Σήμερα όλους εμάς τούς 'Ορθοδόξους 'Ελληνες μάς έκαναν Ευρωπαίους, κι όλοι τόν βλέπουν σάν επαναστατική συμπαθητική φυσιογνωμία πού άργησε νά ξυπνήσει. Τραγική διαπίστωση, άς μέ συγχωρέσει. Ζήτημα άν τόν ακολουθήσει καί τό 3%.

ΣΚΙΑΓΡΑΦΙΑ

Τώρα θά μού επιτρέψει ο π. Μιχαήλ νά τόν ιχνογραφήσω. Δέν τόν γνώρισα πολύ από κοντά, αλλά θά τόν ζωγραφίσω από τά βιβλία του. 'Ενας κομπλεξικός έφηβος -δικά του λόγια- 18 χρονών, ευαίσθητος καί ετοιμόρροπος190, έρχεται τό 1973 από τήν Πέλλα, πατρίδα τού Μεγάλου 'Αλεξάνδρου, στό 'Αγιον 'Ορος, μέ ανάλογους οραματισμούς καί σχέδια. Βάζει μετάνοια στόν τότε Καθηγούμενο π. Αιμιλιανό καί στήν αδελφότητα, καί γίνεται μοναχός. Παραμένει στό Κοινόβιο καί στήν υπακοή γιά 15 περίπου χρόνια. Περνάει εξουδενωτικές νηστείες, κάνει υπερβολική άσκηση, ασκεί τή νοερά προσευχή, σέ σημείο νά αυτοεκτιμάται ως άγιος καί νά ζητεί οράματα καί θαύματα191. Σημειωτέον έχει κάποια κληρονομικά ψυχολογικά προβλήματα, όπως τόν βεβαίωσε ο π. Πορφύριος192. Γύρω στό 1983 αρχίζει νά κάνει αυτογνωσία, τόν κουράζει η νοερά προσευχή193 καί φτάνει σέ αδιέξοδο. Τό κουταβάκι ξυπνάει καί δαγκώνει. Τά βάζει μέ τόν Θεό. Συμβουλεύεται αγίους ασκητές, καθώς καί τόν Γέροντα Πορφύριο, καί συμπεραίνει ότι άλλο Θεός καί άλλο Γέροντας194.
Τό 1984 εμφανίζει τάσεις αυτοκτονίας καί θέλει νά φύγει από τό Μοναστήρι του. 'Επισκέπτεται πάλι τόν Γ. Πορφύριο. Προσπαθεί νά αφεθεί τελείως στά χέρια τού Θεού195. Τό 1988 αποφασίζει νά σταματήσει τήν υποκρισία καί τό θέατρο196 καί πηγαίνει στό Σινά γιά "αγιορείτικη αποτοξίνωση". Ο Γ. Πορφύριος τού στέλνει μήνυμα νά μή ξεχάσει όσα έμαθε στό 'Αγιον 'Ορος197. Κατά τήν περίοδο 1997-1998 διατελεί Οικονόμος στό Σιναϊτικό Μετόχι στήν Κρήτη. Τό 1998 διαφωνεί ριζικά μέ τόν Ηγούμενο καί Δεσπότη Σιναίου καί φεύγει από τό Σινά. 'Εκτοτε ασκητεύει στά βουνά τής Κορινθίας μόνος, αυτόνομος καί ήσυχος, ενώ συγγράφει βιβλία γιά τήν 'Επικηρυγμένη 'Ορθοδοξία198.
Καί τώρα μένει ένα άλλο κεφάλαιο, πού είναι τό παρόν στή ζωή του. Δέν είμαι ούτε διορατικός, ούτε προορατικός, αλλά θά σκιαγραφήσω κατά τό δυνατόν τή σημερινή του κατάσταση μέσα από τά γραφόμενά του.
Μάς βεβαιώνει ότι τώρα έχει αναλάβει ένα θεάρεστο έργο, νά δουλεύει επισκόπους καί πλαστούς αγίους, νά γελοιοποιεί τούς "νηπτικούς" μοναχούς, γιά νά σώσει τήν 'Ορθοδοξία από τήν καταστροφή199. Είναι έξυπνος, ευφυής καί ανεβάζει τό επίπεδο ευφυ?ας τού περιβάλλοντός του200, ανήκει μόνο στόν ΟΓΑ καί στόν Θεό201, μόνος ών202, η δύναμή του μάλλον βρίσκεται στή μοναξιά του καί στήν ελευθερία του203.
Μέ τέτοιες προϋποθέσεις διαπιστώνει ότι όλοι σχεδόν οι επίσκοποι καί οι ηγούμενοι ανήκουν σέ δεύτερη καί τρίτη ποιότητα καί παραπλανούν τόν κόσμο204, ενώ οι Δεσποτάδες έχουν τό πάθος τής φιλαρχίας καί γιαυτό δέν τούς παίρνει στά σοβαρά205, τούς βλέπει σάν κουνούπια, σάν κοσμικούς, αξίους τού ελέους καί τής ανεκτικότητός του206. 'Από τήν άλλη μεριά βλέπει στόν οργανωμένο αγιορειτικό μοναχισμό καί στούς φιλομονάχους μιά νοσηρή υπακοή207, κάποια καρκινώματα μειονεκτικών προσωπικοτήτων νά κινούνται παντού208, καί παρακαλάει τόν Θεό: "Θεέ μου, νά μήν καταντήσω σάν αυτούς"209.
Συνεπώς μέ ισχυρή αυτοπεποίθηση όχι ποντικιού, αλλά ελέφαντα, ανέλαβε μιά πανελλαδική εκστρατεία, νά οργανώσει τό 2-3% τού ελληνικού πληθυσμού210, νά οικειοποιηθεί 20-25 από τούς 150 έξυπνους 'Αθηναίους211, ή έστω 10 επαναστάτες πού θά βαραίνουν ενώπιον τού Θεού καί τής ιστορίας πολύ περισσότερο από τά δέκα εκατομμύρια Ελλήνων212, καί 10-20 μοναχούς ευφυείς καί ώριμους, όχι βολεμένους καί ψάρια213, καί όλοι μαζί νά διευρύνουν τό μικρό μυαλουδάκι τών επισκόπων214, νά βγάλουν επαναστάτες πνευματικούς215, έξυπνους καί υγιείς ανθρώπους, πού θά είναι η μοναδική λύση στό εκκλησιαστικό μας αδιέξοδο216, καί νά ξυπνήσουν τόν ελληνικό λαό πού υπνώττει βαθέως217.
Τά βιβλία του θά είναι πάντα δροσερά καί ευχάριστα, γραμμένα από τό 'Αγιο Πνεύμα -όλα δικά του λόγια- νά μήν τολμήσει κανείς νά τά αμφισβητήσει218, θά προταθούν γιά βραβείο νόμπελ, ενώ ο ίδιος σάν τόν άγιο 'Αντώνιο θά αποφύγει τόν ανθρώπινο έπαινο219, θά μπαίνουν σέ κου?ζ αυτογνωσίας220, θά πωλούνται εκκλησιαστικά είδη 'Επικηρυγμένης 'Ορθοδοξίας221, καί ο π. Μιχαήλ θά είναι ένας αξιαγάπητος επαναστάτης222. Τότε ως άγιος θά απολαμβάνει τό φώς, τήν ελευθερία καί τό μεγαλείο του, γνωρίζοντας ότι γύρω του οι άλλοι είναι μέσα στό βαθύ σκοτάδι τής άγνοιας, τής κακομοιριάς, τής δεισιδαιμονίας καί τής βλακείας223.
Τελικώς θ' ανέβει καί στόν ουρανό, όπου θάχει τά μέσα καί τό πάνω χέρι κι εκεί (δικά του λόγια)224, καί σάν πριγκηπόπουλο225 θά απολαμβάνει τόν πρώτο τρόπο επικοινωνίας μέ τόν Θεό, τόν εν Αγίω Πνεύματι226. 'Από εκεί πλέον ως κριτής πληρεξούσιος από τόν Θεό θά στέλνει τό πλείστον τών ανδρών στήν Κόλαση, τό πλείστον τών γυναικών στόν Παράδεισο, καί τά δέκα εκατομμύρια τών ταλαιπώρων Ελλήνων στήν γκρίζα ζώνη. Ξεκάθαρα πράγματα227.
'Υστερα από όλα τά ανωτέρω, ωχριά καί νά σχολιάσει καθένας τά γραφόμενα, τά κείμενα πού ο ίδιος έγραψε ή υπαγόρεψε. 'Απορίας άξιον γιατί ούτε ένας από τούς αναγνώστες του δέν μίλησε αρνητικά γιά τά βιβλία του, καθώς μάς αναφέρει. 'Εκπληξη τό γεγονός ότι "πολλές δεκάδες καί κληρικών καί θρησκευομένων ανθρώπων, μίλησαν πολύ θετικά γιά τά βιβλία". Κι αυτό ο π. Μιχαήλ τό θεωρεί ωριμότητα228. Πάντως είναι αμφίβολο άν οι αναγνώστες του μελέτησαν, πρόσεξαν καί κατάλαβαν όλα τά παραπάνω.
'Οπως καί νάχει τό πράγμα, καλό θάταν ο π. Μιχαήλ νά μελετήσει καί τήν παραβολή τού Τελώνου καί τού Φαρισαίου, καί νά κάνει μιά αυτοεξέταση. Δέν νομίζω νά έχει συνειδητοποιήσει πλήρως τί σημαίνει η προσευχή του: "Θεέ μου, νά μήν καταντήσω σάν αυτούς". 'Ας διαβάσει καί τόν περί ταπεινοφροσύνης λόγο τού 'Αββά Δωροθέου. 'Αναφέρει ένα μοναχό πού αφού απέρριπτε σιγά-σιγά όλους τούς Αγίους, τελικώς απέρριψε καί τούς Τρείς Ιεράρχες, καί τήν Παναγία, καί τήν Αγία Τριάδα, θεοποίησε τόν εαυτό του καί δαιμονίστηκε.
Υπάρχει εξ άλλου καί τό φίλμ "'Επαναστάτης χωρίς αιτία". Κάτι θά βγάλει κι από αυτό. 'Ακόμη καί ο υπεράνθρωπος τού Νίτσε υποκρύπτεται στά γραφόμενά του. 'Οσο πιά γιά τόν Χίτλερ καί τούς Ναζί, θά ζήλευαν τίς πεποιθήσεις του. Γιατί φαίνεται από τά παραπάνω ότι θάθελε νά γίνει φύλαρχος, αρχηγός τής ελληνικής φυλής. 'Οσο γιά φίλαρχος, δέν ξέρω, άς κρίνει ο αναγνώστης.
Ο Γκαίτε θά έλεγε: Ευτυχώς πού ο Θεός δέν τού έδωσε τόν κεραυνό. Κι εγώ θά γίνω πιό καυστικός: Ευτυχώς πού δέν έγινε πνευματικός. Θά κατακεραύνωνε τά πνευματικοπαίδια του.

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΥΠΑΚΟΗ

'Ας γίνουμε λοιπόν λίγο πιό σοβαροί. Ο εν λόγω συγγραφέας καί μοναχός, μέ τό νά μήν παίρνει τόσο σοβαρά τά πολύ σοβαρά θέματα τής υπακοής καί τής νοεράς προσευχής, δέν είναι καί τόσο σοβαρό, δείχνει όμως τόν άνθρωπο. Καί ο ίδιος, μακρυά από Γέροντα καί από υπακοή, κάνει τούς παραπάνω ακροβατισμούς, καί γίνεται "επαναστάτης χωρίς αιτία". Καί βασανίζεται χωρίς λόγο, βασανίζει καί τίς γυναίκες τού περιγύρου του. 'Αν θέλει, άς μέ ακούσει λίγο πιό προσεκτικά.
Προανέφερα ότι ήμουν αναρχικός. Καί αυτή μου η αντίληψη δέν έχει σβήσει ακόμη. 'Εμείς, όταν αποφασίζουμε νά μονάσουμε, καί όταν γνωρίσουμε καί διαλέξουμε τόν Γέροντα πού μάς αναπαύει, γινόμαστε δόκιμοι καί μοναχοί, κάνοντας υπακοή εκεί πού θέλουμε, εκεί πού επιλέγουμε, όχι εκεί πού μάς επιβάλλουν. Δέν θέλουμε αφεντάδες, δέν θέλουμε εργατοπατέρες, δέν θέλουμε πάτρωνες. Θέλουμε πατέρες. Θέλουμε πνευματικούς γεροντάδες, θέλουμε δόκιμους αββάδες, θεόκλητους, όχι αυτόκλητους. Γιαυτό διαλέγουμε Γεροντάδες διακριτικούς, μέ στοργή καί μέ αγάπη, πού νά μάς αγκαλιάσουν καί νά σκύψουν στόν πόνο μας, κι όχι νά σηκώνουν επαναστατικά πανώ, γιά νά κάτσουν στά κεφάλια μας αφεντάδες. 'Εμείς διαλέγουμε αυτούς, κι όχι αυτοί εμάς.
'Εκείνοι μάς δέχονται, ως φιλόστοργοι πατέρες, μάς ενθαρρύνουν, μάς νουθετούν, μάς παρηγορούν, μάς ειρηνεύουν, μάς ξεμπλοκάρουν από τά προβλήματα, κι όταν εμείς κοιμώμαστε μακαρίως, αυτοί ξυπνούν καί προσεύχονται γιά τή σωτηρία μας. Καί παρακαλούν νά πάνε αυτοί στήν Κόλαση, προκειμένου νά σωθούμε εμείς.
Αυτοί οι φανφαρονισμοί, οι παχυλογίες καί τά οράματα δέν χωρούν σέ αγιορείτες μοναχούς. "Τέτοιες ξυπνάδες πέρασι δέν έχουνε σέ μάς τούς χριστιανούς", θάλεγε ο Καβάφης. Χωρούν μόνο σέ πολιτικές συγκεντρώσεις καί διαδηλώσεις τού '60, σέ ανθρώπους ευθυνόφοβους καί ανασφαλείς. 'Ας σηκώσουν αυτοί τά πανώ γιά χάρη τού συγγραφέα, γιατί εμείς τά σηκώναμε πρίν 30 περίπου χρόνια, καί μετανοιώσαμε γι' αυτό, καθ' όσον όλα τά οράματα τής γενιάς μας ξεπουλήθηκαν από τούς 'Ελληνες πολιτικούς πάτρωνες φτηνά στήν Ευρώπη. Καί τώρα κοιτάμε νά συμμαζέψουμε τά κομμάτια μας στή μετάνοια, στήν υπακοή καί στήν προσευχή, μπάς καί μάς λυπηθεί ο Θεός.
Καί άς αναφερθεί καί τού γερο-Πα?σιου η συμβουλή πρός τόν υποφαινόμενο. 'Οταν τό 1975 πήγα σά φουσκωμένος γάλος, γεμάτος ιδέες, ideas καί αηδίες, στόν γέροντα Πα?σιο, τού είπα: "Πάτερ Πα?σιε, βλέπω τούς Μαρξιστές νά ριψοκινδυνεύουν, νά βάζουν τά στήθεια τους άφοβα μπροστά στά τάνκς, καί νά θυσιάζουν τή ζωή τους γι' αυτό πού πιστεύουν, καί τούς θαυμάζω. 'Εγώ είμαι ικανός νά θυσιαστώ γι' αυτά πού πιστεύω;" Καί μού απάντησε: "'Ολες αυτές οι θυσίες είναι εύκολες, γιατί δέν χρειάζονται μετάνοια". 'Εγινε αντιληπτό;

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Καί τώρα ζητώ συγγνώμη, άν παραφέρθηκα. Θάθελα όμως νά δώσω μιά φιλική συμβουλή, μιά σύσταση έστω, στόν π. Μιχαήλ, κι άν θέλει, τήν υπολογίζει. Θά είναι πάλι δάνειο από τά κείμενά του. Ο ίδιος λοιπόν θά συμβουλέψει τόν εαυτό σου. 'Εκφράζει κάπου τόν πόνο του: "Μείναμε ορφανοί, χωρίς γεροντάδες... Δέν έχουμε μιά αγκαλιά γιά νά κλάψουμε τόν πόνο μας... Τρομερό νά μήν έχεις μέσα στόν πόνο σου ν' ακουμπήσεις κάπου"229.
Αυτό είναι τό πρόβλημά του. 'Ενα Γέροντα χρειάζεται, κι άς μήν είναι καί άγιος, αρκεί ν' αναπαυθεί. 'Ενα πετραχήλι έχει ανάγκη, ένα λόγο παρηγορίας κι ένα φιλικό χτύπημα στόν ώμο νά τού πεί: "Πάτερ Μιχαήλ, κουράγιο, συνέχισε τό μοναχικό σου αγώνα". Εύχομαι σύντομα νά τά βρεί καί ν' αναπαυθεί, γιατί οι σημαίες καί τά συνθήματα είναι χαμένος χρόνος, άν δέν σκάψουμε τό χωράφι μας από μέσα. Τού τά συνιστώ εντελώς φιλικά, γιατί κι εγώ τά έπαθα καί τά έμαθα, τά πέρασα καί τά ξέρασα. Κι είναι κρίμα τόση ζωντάνια καί τόση δυναμικότητα νά ξοδεύεται σέ επικηρυγμένα βιβλία, διαμαρτυρίες καί αυλοκόλακες πού χαϊδεύουν τή φιλαρχία. Κι όπως είπε κάποιος Γέροντας, νά κάνουμε μιά επανάσταση τόσο δυνατή καί τόσο μεγάλη, πού νά μή φαίνεται.
Καλή 'Ανάσταση-Καλή 'Επανάσταση.
Μέ τήν ευχή τού Γέροντά μου,
Ιερομόναχος 'Αρτέμιος Γρηγοριάτης.

ΕΠΙΜΕΤΡΟΝ
ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΨΥΧΙΑΤΡΟΥ
Δρ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ
Παρακινήθηκα νά γράψω τήν επιστολή αυτή όταν διάβασα στό ένθετο περιοδικό "Ε" τής Κυριακάτικης 'Ελευθεροτυπίας (22-4-2001) τή συνέντευξη πού έδωσε ο μοναχός Μιχαήλ Χατζηαντωνίου στόν δημοσιογράφο κ. Πέτρο Παπαβασιλείου.
Ο λόγος πού θεώρησα τόν εαυτό μου ως "καθ' ύλην αρμόδιον" είναι ο εξής: 'Εδώ καί είκοσι χρόνια ασκώ τήν ιατρική ειδικότητα τής ψυχιατρικής, τά τελευταία δώδεκα στήν ευρύτερη περιοχή τού νομού Χαλκιδικής, όπου κατέχω τή θέση τού Διευθυντού τού Ψυχιατρικού Τομέα τού Γενικού Νομαρχειακού Νοσοκομείου Χαλκιδικής, στήν δικαιοδοσία τού οποίου υπάγεται από πλευράς υγειονομικής κάλυψης καί τό 'Αγιον 'Ορος.
'Από τής θέσεώς μου κατέχω πολύ καλά τό επίμαχο ζήτημα (χρήση ψυχοφαρμάκων στό 'Αγιον 'Ορος). 'Επί πλέον, τό γεγονός ότι ήδη από τό 1974 (τελειόφοιτος τότε τής 'Ιατρικής Σχολής τού Πανεπιστημίου 'Αθηνών) επισκέπτομαι τακτικά τό 'Αγιον 'Ορος, μού επιτρέπει νά γνωρίζω καλά πρόσωπα καί πράγματα τού χώρου. Θά ήταν ασυγχώρητη παράλειψη από μέρους μου, απέναντι στό δικαίωμα γιά αντικειμενική ενημέρωση τού αναγνωστικού κοινού, άν δέν παρέθετα τόν εποικοδομητικό αντίλογό μου σέ απάντηση κάποιων μονόπλευρων απόψεων πού δημιουργούν αναληθείς εντυπώσεις.
Κατ' αρχήν, γιατί νά αποτελεί είδηση ο πομπώδης τίτλος μέ τό θαυμαστικό, ότι "Στό 'Αγιον 'Ορος παίρνουν ψυχοφάρμακα"; Γιά έναν έμφρονα καί αμερόληπτο αναγνώστη έχει τήν ίδια "πρωτοτυπία" μέ τό ότι "Στό 'Αγιον 'Ορος παίρνουν αντιβιοτικά ή αντιυπερτασιακά ή αντιρρευματικά φάρμακα". Τά ψυχοφάρμακα είναι κι αυτά φάρμακα, πού ανακουφίζουν καί βοηθούν τούς ανθρώπους πού τά έχουν ανάγκη. Δέν καταλαβαίνω γιατί ειδικά στό 'Αγιον 'Ορος οι ψυχικά πάσχοντες δέν πρέπει νά παίρνουν ψυχοφάρμακα. Δέν είναι κρίμα νά αποκλείονται από τά θεραπευτικά μέσα τής σύγχρονης ιατρικής επιστήμης;
Ο π. Μιχαήλ, διαρρηγνύει τά ιμάτιά του: "Δέν ανέχομαι, λέγει, αυτή τήν κατάσταση". 'Ισχυρίζεται ότι μέ προσωπική προσπάθεια μπορεί νά θεραπεύσει κάποιος τά ψυχικά του συμπτώματα. Κάτι πού ακούγεται καθημερινά μεταξύ τών αδαών: "διώξε μόνος σου τό άγχος, βγάλε τή στενοχώρια από τήν ψυχή σου, ρίξτο έξω κ.λπ.". Παρόμοιες απόψεις προέρχονται ή από άγνοια ή από κάποιο ασυνείδητο φόβο απέναντι στήν ψυχική πάθηση καί τά ψυχοφάρμακα. 'Αν ήταν αποτελεσματικές τέτοιες συμβουλές τότε η ύπαρξη ημών τών ψυχιάτρων θά ήταν μάλλον περιττή.
Στό ίδιο πνεύμα ανήκει άλλη "σκανδαλώδης αποκάλυψη" πού κάνει ο π. Μιχαήλ ότι, οι αγιορείτες επισκέπτονται ψυχιάτρους! Μά τόσο μιαρά όντα είμαστε οι ψυχίατροι, ώστε πάς νουνεχής καί ενάρετος πρέπει νά μάς αποφεύγει "ίνα μή μιανθή"; 'Αποτελεί αφορμήν επαίνου καί όχι ψόγου τό ότι επισκέπτονται ψυχιάτρους. 'Αν δέν τό έκαναν, τότε θά έπρεπε νά κατηγορηθούν γιά μεσαιωνισμό καί εγκληματική παράλειψη.
Τονίζω εδώ ότι από κάθε άποψη δέν είναι ορθή η στάση μερικών θρησκευομένων ανθρώπων, ακόμη καί πνευματικών, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι όποιος ζεί κατά Θεόν δέν πρέπει ποτέ νά καταφεύγει σέ ψυχιάτρους καί ψυχοφάρμακα. 'Εχουν τήν αποψη ότι κακώς οι ψυχίατροι αντιποιούνται αρμοδιότητες πού ανήκουν αποκλειστικά στό Θεό καί στόν πνευματικό. Οι αγιορείτες, ακολουθώντας τή ζωντανή πνευματική τους παράδοση, αποφεύγουν τέτοιες απολυτότητες. 'Αναγνωρίζουν τή διαφορά μεταξύ ψυχικού καί πνευματικού προβλήματος καί θεωρούν ότι, όπως όλες οι ασθένειες, έτσι καί οι ψυχικές οφείλονται στήν ατέλεια καί τή φθορά τού μεταπτωτικού ανθρώπου καί δέν τίς ταυτίζουν μέ έξωθεν δαιμονικές επήρειες. Είναι δείγμα σοφίας καί ευρυχωρίας πνεύματος ο σεβασμός τών αγιορειτών πρός τήν επιστημονική έρευνα καί τήν καλή χρήση τών αποτελεσμάτων της.
'Αν κατάλαβα καλά πάλι, ο π. Μιχαήλ, μέσα από τίς αντιφάσεις του υπονοεί, ότι ο τρόπος τής ζωής πού επιβάλλεται στούς μοναχούς (στρατικοποίηση) είναι αυτός πού προκαλεί τά ψυχικά προβλήματα. 'Επίσης ότι κάποιοι (άραγε σέ τί ποσοστό;) πού τό μετάνιωσαν πού έγιναν μοναχοί, εγκλωβίζονται στό σύστημα καί επειδή εμποδίζονται νά εγκαταλείψουν τό μοναστήρι, ενίοτε αποπειρώνται αυτοκτονίαν ή αυτοπυρπολούνται. Οι ηγούμενοι τότε, γιά νά αποτρέψουν τήν απόδρασή τους από τό 'Αγιον 'Ορος, τούς χορηγούν ψυχοφάρμακα, ώστε νά κάμψουν τή βούλησή τους καί νά τούς έχουν άβουλα υποχείρια (ζόμπιό)! Ο ίδιος όμως, φρονίμως ποιών, δέν παραπονείται ότι είχε, καί απ' όσο ξέρω δέν είχε, τέτοια αντιμετώπιση, όταν αποφάσισε νά εγκαταλείψει τό μοναστήρι του. 'Αντίθετα απ' ότι ίσως φαντάζονται κάποιοι πού δέν έχουν γνωρίσει από κοντά τά πράγματα, ο τρόπος ζωής στό 'Αγιον 'Ορος, όχι μόνο δέν είναι νοσογόνος, αλλά είναι μάλλον ψυχο-θεραπευτικός. 'Αλλού πρέπει νά αναζητήσουμε τούς εγκλωβισμένους τής ζωής, πού βιώνουν καθημερινά τήν απόγνωση, καί όχι στό 'Αγιον 'Ορος.
Τά αναφερόμενα γιά τίς περίφημες κούτες μέ τό μυστηριώδες περιεχόμενο είναι τουλάχιστον αφελή. Τά μοναστήρια, επειδή δέν λειτουργεί φαρμακείο στό 'Αγιον 'Ορος, προμηθεύονται τά φάρμακά τους από φαρμακεία, συνήθως τής Θεσσαλονίκης. Οι παραγγελίες φαρμάκων γιά τίς ανάγκες 80-100 ανθρώπων (μέ μεγάλο ποσοστό ηλικιωμένων) καί γιά χρονικό διάστημα ενός ή δύο μηνών, προφανώς έχουν κάποιον όγκο καί θά πρέπει νά συσκευασθούν καλά σέ "κούτες", γιά νά φθάσουν μέ ασφάλεια στόν προορισμό τους. Συνήθως περιέχουν φάρμακα κάθε είδους. Μέρος απ' αυτά είναι καί τά ψυχιατρικά φάρμακα. 'Ας ρωτήσει, όποιος αμφιβάλλει, σ' ένα οποιοδήποτε φαρμακείο, πού εξυπηρετεί πληθυσμό 2000 κατοίκων καί άς μάθει ποιά είναι η τρέχουσα μηνιαία κατανάλωση ψυχοφαρμάκων καί σέ ποσοστό επί τού συνόλου τών φαρμάκων, αλλά καί σέ απόλυτο αριθμό εμβαλλαγίων (κουτάκια) καί άς υπολογίσει περίπου τόν όγκο τους. 'Ας ληφθεί υπόψιν ακόμη ότι σημαντικό μέρος τών φαρμάκων αυτών καταναλώνεται γιά τίς έκτακτες ανάγκες τών πολυπληθών επισκεπτών αλλά καί γιά τίς εκατοντάδες λαϊκών πού εργάζονται στό 'Αγιον 'Ορος.
Τό 'Αγιον 'Ορος δικαιούται κι αυτό νά έχει τούς ψυχασθενείς του. Θά ήταν πολύ αφύσικο άν δέν υπήρχαν, αφού τό ποσοστό αυτών πού παρουσιάζουν ψυχικές διαταραχές στόν ενήλικο πληθυσμό, ανά πάσα χρονική στιγμή (επιπολασμός) έχει υπολογισθεί γύρω στό 15% γιά τούς κατοίκους τού δυτικού ημισφαιρίου. 'Αλλωστε, ως γνωστόν, δέν απαιτείται πιστοποιητικό υγείας γιά νά γίνει κάποιος μοναχός, ούτε πάλι αποπέμπεται από τό μοναστήρι του όταν εμφανίσει κάποια σοβαρή ασθένεια. Τό 'Αγιον 'Ορος δέν είναι εκτός πραγματικότητος χώρος, ούτε φιλοδοξεί νά παρουσιάσει πρός τά έξω τήν εικόνα μιάς "ελίτ" κοινωνίας, σάν "κάστα" ανατολικών θρησκειών ή γνωστικών ή δέν ξέρω τί άλλο. Η 'Αθωνική Πολιτεία, τό Περιβόλι τής Παναγίας, είναι χώρος ανοιχτός, κοινωνικός καί γνήσια ανθρώπινος, μία αγωνιζόμενη κοινωνία μέ πορεία πρός τόν Θεό. Σέ μία τέτοια κοινωνία οι ασθενείς έχουν τή θέση τους καί μάλιστα τιμητική! Πού αλλού θά δείξουν οι υπόλοιποι, οι υγιείς, τήν αγάπη τους, τήν υπομονή τους καί τή διακονία τους, άν όχι σ' αυτούς πού είναι δίπλα τους καί τυχαίνει νά είναι άρρωστοι;
Δέν μπορώ νά δεχθώ ότι ο π. Μιχαήλ καί ο συντάκτης τού άρθρου πρεσβεύουν τίς λαϊκίστικες αντιεπιστημονικές απόψεις πού λένε: "Μήν πάς σέ τρελογιατρό, θά σέ αποτρελάνει καί θά στιγματισθείς διά βίου" ή "μήν πάρεις ψυχιατρικά φάρμακα, είναι ναρκωτικά, θά εξαρτηθείς καί θά καταντήσεις φυτό". Τέτοιες θέσεις δέν χρήζουν απαντήσεως, θά ήταν ματαιοπονία.
Η διαπίστωσή μου, ως ιατρού, είναι ότι στό 'Αγιον 'Ορος, οι ψυχικά πάσχοντες θεραπεύονται πολύ σωστότερα, επιστημονικότερα καί αποτελεσματικότερα απ' ότι στόν έξω κόσμο. Η μοναστική οικογένεια περιβάλλει μέ πολλή φροντίδα, αγάπη καί ανεκτικότητα τόν πάσχοντα αδελφό καί δέν φείδεται εξόδων καί κόπων γιά νά τού εξασφαλίσει τήν καλύτερη δυνατή θεραπεία καί περίθαλψη. Τού παρέχεται μία αντιμετώπιση, πού σπάνια βλέπει κανείς στή σημερινή κοινωνία, μέ σεβασμό στήν ψυχική νόσο, σεβασμό στήν ψυχή τού πάσχοντα καί τήν αξιοπρέπειά του. Μία αντιμετώπιση, πού διασώζει τόν αυτοσεβασμό τού αρρώστου. 'Αξίζει νά διευκρινισθεί ότι σέ καμιά περίπτωση δέν εμπλέκονται αναρμόδιοι στή θεραπευτική διαδικασία. 'Ακολουθείται η υποδεικνυόμενη από τόν ειδικό θεράποντα ιατρό φαρμακευτική αγωγή, η οποία συνταγογραφείται μέ ευθύνη τού αγροτικού ιατρείου Καρυών. 'Αλλά καί στήν συνέχεια, η χορήγηση τών φαρμάκων καί η εκτίμηση τής κλινικής πορείας τού ασθενούς δέν γίνεται από τυχάρπαστους μοναχούς. Στά περισσότερα μοναστήρια υπάρχουν πάνω από ένας μοναχοί-ιατροί μέ μεγάλη εμπειρία, οι οποίοι μέ έχουν καταπλήξει μέ τήν επιστημονική τους επάρκεια καί ενημέρωση.
Η μακροχρόνια πορεία τών ψυχικά ασθενών μοναχών τού Αγίου 'Ορους είναι πολλές φορές καλύτερη από εκείνη πού έχουν οι ψυχασθενείς στόν κόσμο, οπού ευτελίζεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια μέ τόν εγκλεισμό στά ψυχιατρικά άσυλα ή τίς λοιδωρίες τών συγχωριανών τους.
Ο παραλληλισμός, πού απρόσφορα παραθέτει ο π. Μιχαήλ, τών μαστουρωμένων μέ χασίς βεδουίνων μέ τούς μοναχούς τού Αγίου 'Ορους, άν δέν αποτελεί ατυχή φραστική υπερβολή του, τόν εκθέτει επικίνδυναό 'Ισως θά άξιζε, πρίν από τήν δημοσίευση τής συνέντευξης, νά τεθεί τό κείμενο υπόψιν ενός ψυχιάτρου (τής εμπιστοσύνης τής εφημερίδας) μέ τό ερώτημα άν ευσταθούν επιστημονικά οι αναφερόμενοι ισχυρισμοί. Είμαι βέβαιος πώς θά συμφωνούσε μαζί μου, ότι πρόκειται γιά συνήθεις αντιψυχιατρικές απόψεις απαιδεύτων ανθρώπων.
'Αναφορικά ως πρός τά περί "βιτρίνας", τό 'Αγιον 'Ορος δέν διατείνεται ότι είναι μία κοινωνία τελείων ανθρώπων. 'Οπως άλλωστε υπογραμμίζει (αναιρώντας στήν ουσία όλα τά προηγούμενα) στήν τελευταία παράγραφο τής συνέντευξης ο π. Μιχαήλ: "Η πλειοψηφία τών μοναχών είναι πολύ καλά παιδιά! Τά αγαπάς, σέ κοιτάζουν μέ καθαρή ματιά. Υπάρχει κι ένας πολύ μικρός αριθμός μοναχών, πού δέν έχουν καθαρή καρδιάό". 'Εφ' όσον έτσι έχουν τά πράγματα, πρός τί η σκανδαλολογία όλης τής υπόλοιπης συνέντευξης; Δέν μάς διευκρίνησε από τήν αρχή ότι ομιλούσε γιά ελάχιστες εξαιρέσεις! Μάς άφησε νά νομίζουμε ότι τέτοια είναι η εικόνα τού Αγίου 'Ορους; Οι 5-10 συμπαθέστατοι ψυχικά ασθενείς, οι 5-10 ατακτούντες καί ο αυτοπυρποληθείς; Δέν αδικούμε έτσι τούς 2000 αγωνιζόμενους μοναχούς πού ζούν αφανώς, μέ άσκηση, καθαρότητα βίου καί σκληρή εργασία, χαρούμενοι καί φυσιολογικοί;
Θλιβόμαστε βλέποντας τίς εξαιρέσεις νά γενικεύονται, τό σφάλμα τού ενός νά μεγενθύνεται καί νά διατυμπανίζεται καί τήν αρετή τών πολλών νά αποσιωπάται. Τό γνωρίζουν οι αγιορείτες καί είναι φυσικό καί επιβεβλημένο νά λαμβάνουν τά μέτρα τους. Τούς κατηγορούμε γιά υποκρισία, επειδή προφυλάσσονται; Ποιά οικογένεια θά παρεδίδετο εκούσια σέ πάνδημο διασυρμό καί διαπόμπευση διαλαλώντας δημόσια τό παραστράτημα τής κόρης ή τού γιού; Προστατεύοντας τήν υπόληψη τού προσώπου πού έσφαλε, αλλά καί τής οικογένειας, από τή χλεύη τής αδηφάγου δημοσιότητας, έχουμε ελπίδες νά γιατρέψουμε τίς πληγές, αλλιώς "έσται η εσχάτη πλάνη χείρων τής πρώτης". Τό 'Αγιον 'Ορος είναι μία κοινωνία γνήσιας αγάπης, όπου οι σφάλλοντες καί αμαρτάνοντες, ούτε εξοστρακίζονται, ούτε διαπομπεύονται, ούτε λιθοβολούνται. Θάλπονται καί σκεπάζονται ως πάσχοντες αδελφοί καί οικονομούνται μέ συμπάθεια καί πνευματική αντιμετώπιση, ώστε νά παρακινηθούν "εις μετάνοιαν καί νά έλθουν εις σωτηρίαν".
Μέ λύπησε, η συνέντευξη τού π. Μιχαήλ. Κατηγορεί, ελαφρά τή καρδία, αγίους ανθρώπους, ταπεινούς καί αφανείς στό ευρύ κοινό, αλλά καταξιωμένους στήν καρδιά όσων τούς εγνώρισαν, ότι δήθεν "προέβαλαν εαυτούς ως χαρισματικές προσωπικότητες" γιά νά αιχμαλωτίσουν ψυχές! Δέν μπορώ νά μήν υπομειδιάσω!
Είναι κρίμα γιά έναν μοναχό νά παραδίδει τούς αδελφούς καί πατέρες του θύματα στόν Μολώχ τής δημοσιότητας, μέ αντάλλαγμα τά αργύρια τής αυτοπροβολής καί τόν τίτλο τιμής τού "απομυθοποιητή" καί τού "τολμηρού παραδοξολόγου", πού δήθεν τά λέγει όλα έξω απ' τά δόντια! Η μοναχική ζωή ξεκινά μέ υποσχέσεις υπακοής, ταπείνωσης καί αφοσίωσης στήν αδελφότητα. Η αυτοπροβολή καί αυταρέσκεια δέν περιλαμβάνονται σ' αυτές. Ψάχνοντας πάντως τό βαθύτερο "γιατί", θά έλεγα ότι η θέση τού π. Μιχαήλ απέναντι στά αγιορειτικά, ερμηνευόμενη ψυχοδυναμικά, επέχει θέση προσωπικής απολογίας.
Τελειώνοντας, θέλω νά καθησυχάσω καί νά χαροποιήσω όσους ίσως ταράχτηκαν διαβάζοντας τό δημοσίευμα τού "Ε".
'Οχι! Δέν είναι τό 'Ορος "στρατόπεδο συγκέντρωσης", ούτε κάποιο "ψυχιατρείο" αντιφρονούντων. Δέν έχουν θέση εδώ οι Κασσάνδρες καί οι εμφανιζόμενοι ως καλοπροαίρετοι μοιρολογούντεςό Τό 'Αγιον 'Ορος δέν έχασε τή "ρότα" του, δέν βυθίζεται! Συνεχίζει νά αρμενίζει σωστά, όπως τό κάνει αιώνες τώρα. Γιά περισσότερα από χίλια χρόνια οι κωπηλάτες στέκουν άγρυπνοι νύχτα-μέρα στό κουπί τους. Τό τιμόνι τό κρατάει γερά η Καπετάνισσα, η Κυρία τού 'Ορους, καί η πυξίδα του δείχνει σταθερά τή Βασιλεία τού Θεού. 'Οχι μόνον δέν ναυάγησε, αλλά αντίθετα: περισυλλέγει ναυαγούς!
Παναγιώτης Γρηγορίου
Δρ. Νευρολόγος-Ψυχίατρος
Διευθυντής τού Ψυχιατρικού Τομέα
τού Γενικού Νομαρχιακού Νοσοκομείου Χαλκιδικής.
Πολύγυρος 26 Μαΐου 2001.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Μοναχού Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σειρά "'Επικηρυγμένη 'Ορθοδοξία", τ. 3, εκδ. "Δορκάς", ΑΘΗΝΑ (2000), σελ. 63-65.
2. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 133-136.
3. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 169.
4. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 151-152.
5. Μοναχού Μιχαήλ, Η υπακοή καί η εκμετάλλευσή της στόν εκκλησιαστικό χώρο, σειρά "'Επικηρυγμένη 'Ορθοδοξία", τ. 1, εκδ. "Δορκάς", ΑΘΗΝΑ (2001)2, σελ. 32-50.
6. Βλ. Ρωμ. 14, 15.
7. Α΄ Κορ. 8, 13.
8. Μοναχού Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 33.
9. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 39.
10. Μοναχού Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα καί ολοκληρωτισμός, σειρά "'Επικηρυγμένη 'Ορθοδοξία", τ. 2, εκδ. "Δορκάς", ΑΘΗΝΑ (1999), σελ, 38.
11. Μοναχού Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 162.
12. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 33 καί 75.
13. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα καί ολοκληρωτισμός, σελ. 145.
14. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 40.
15. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 103.
16. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 135. Τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σειρά "'Επικηρυγμένη 'Ορθοδοξία", τ. 4, εκδ. "Δορκάς", ΑΘΗΝΑ (2000), σελ. 20 καί 21.
17. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 136.
18. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 135.
19. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 82.
20. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 58 καί 63 καί 71.
21. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 134.
22. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 116-117.
23. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 59, 72, 108. Τού αυτού, Πνευματική πατρότητα... σελ. 43.
24. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 68 καί 43.
25. Βλ. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 42-43. Πρβλ. τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 163.
26. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 102-103.
27. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 69 καί 89. Τού αυτού, Πνευματική πατρότητα... σελ. 50.
28. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 69.
29. Φιλιπ. 2, 8.
30. Εβρ. 13, 17.
31. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 27.
32. Αγίου 'Ιωάννου τού Σινα?του, Κλίμαξ, Λόγος Δ΄, Περί Υπακοής, 3, 4.
33. 'Ενθ' ανωτ. Λόγος Δ΄ 6.
34. 'Ενθ' ανωτ. Λόγος Δ΄ 7.
35. 'Ενθ' ανωτ. Λόγος Δ΄ 8, 9, 12.
36. 'Ενθ' ανωτ. Λόγος Δ΄ 19.
37. 'Ενθ' ανωτ. Λόγος Δ΄ 23.
38. 'Ενθ' ανωτ. Λόγος Δ΄ 29.
39. 'Αββά Δωροθέου, 'Εργα 'Ασκητικά, (Μετάφρ.) Λόγος Ε΄, Γιά τό ότι δέν πρέπει κανείς νά εμπιστεύεται στή φρόνησή του, εκδ. Ι. Μονής αγίου 'Ιωάννου Προδρόμου Καρέα, ΑΘΗΝΑΙ (1981), σελ. 169, 175, 177.
40. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 171-173.
41. Αγίου 'Ιωάννου τού Σινα?του, Κλίμαξ, Λόγος Α΄, Περί αποταγής, 14.
42. Πρβλ. Αγίου 'Ιωάννου τού Σινα?του, Κλίμαξ, Λόγος Δ΄ 90.
43. Ματθ. 26, 39.
44. Ματθ. 16, 23.
45. Γέροντας 'Εφραίμ Κατουνακιώτης, εκδ. Ι. Ησυχαστηρίου "'Αγιος 'Εφραίμ", ΚΑΤΟΥΝΑΚΙΑ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ (2000), σελ. 176.
46. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 163.
47. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 176.
48. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 181.
49. Αγίου Φιλοθέου τού Κοκκίνου, Βίος αγ. Σάββα τού Βατοπαιδινού, (Μετάφρ.), σειρά: Ψυχοφελή Βατοπαιδινά 11, εκδ. Ι. Μονής Βατοπαιδίου, ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ (2000)2, σελ. 36.
50. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 59-60.
51. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 24.
52. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 25.
53. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 25-26.
54. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 26-27.
55. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 27.
56. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 29.
57. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 56.
58. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 35-36.
59. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 58-59.
60. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 79-82, 128-132, 156-158.
61. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 166. Τού αυτού, Πνευματική πατρότητα... σελ. 172. Τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 109, 116 καί 127. Τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 183.
62. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 22 καί 23. Τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 143.
63. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 127.
64. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 80.
65. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 97.
66. Ψαλμ. 53, 1.
67. Α΄ Θεσ. 5, 17.
68. Αγίου 'Ιωάννου τού Σινα?του, Κλίμαξ, Λόγος Κ΄, Περί δειλίας, 6.
69. Αγίου Γρηγορίου τού Σινα?του, Περί ησυχίας καί περί τών δύο τρόπων τής προσευχής, κεφ. β΄, εν: Φιλοκαλία, εκδ. "'Αστήρ", τόμος Δ΄, ΑΘΗΝΑΙ (1976), σελ. 71.
70. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄. . . σελ. 36-37 καί 52.
71. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 41.
72. Βλ. Αγίου Μακαρίου τού Αιγυπτίου, Λόγος Β΄, Περί προσευχής (Μετάφρ.), εν: Φιλοκαλία, εκδ. "Περιβόλι τής Παναγίας", τόμος Γ΄, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ (1989)2, σελ. 256.
73. Αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά, Ομιλία ΝΓ΄, εις τήν πρός τά άγια τών αγίων είσοδον καί τόν εν αυτοίς θεοειδή βίον τής Πανυπεράγνου Δεσποίνης ημών Θεοτόκου καί 'Αειπαρθένου Μαρίας, εν: ΕΠΕ, 'Απαντα αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά, τ. 11, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ (1986), σελ. 259-347, ιδιαιτέρως δέ σελ. 338: "Η Πάναγνος... συνήψε τόν νούν τή πρός εαυτόν στροφή καί προσοχή καί τή αδιαλείπτω θεία προσευχή. Καί δι' αυτής... καινήν καί απόρρητον οδόν εις ουρανούς εδείματο, τήν, ίν' ούτως είπω, νοητήν σιγήν".
74. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 18-20.
75. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 20-22.
76. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 22-26.
77. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 128.
78. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 129.
79. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 76.
80. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 38.
81. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 42.
82. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 42.
83. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 28.
84. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 37.
85. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 14.
86. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 126.
87. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 110.
88. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 96.
89. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 106-108.
90. Ευχή χειροτονίας.
91. Β΄ Κορ. 12, 9.
92. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 46.
93. 'Ιωάν. 6, 37.
94. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 31.
95. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 26-34.
96. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 13-14 καί 28. Τού αυτού, Πνευματική πατρότητα... σελ. 128, 130, 131 καί 182.
97. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 167 καί 168. Τού αυτού, Πνευματική πατρότητα... σελ. 29-33 καί 148-151. Βλ. καί τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 158.
98. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 87.
99. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 17.
100. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 64.
101. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 21.
102. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 184.
103. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 12-13.
104. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 136.
105. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 173.
106. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 181.
107. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 120.
108. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 184-185.
109. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 179.
110. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 69.
111. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 52.
112. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 102.
113. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 110.
114. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 113.
115. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 21.
116. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 93.
117. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 49.
118. Π.χ. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 26. Τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 171.
119. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 63-64. 'Ανωνύμως βέβαια, γιά νά κρατάμε καί τά προσχήματα.
120. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 91-92.
121. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 18-19, ανωνύμως πάντα.
122. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 182-183.
123. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 106.
124. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 26.
125. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 106-107. Τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 26.
126. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 106-108.
127. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 14-16.
128. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 94.
129. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 60.
130. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 82-84.
131. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 84-86.
132. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 78.
133. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 66.
134. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 15.
135. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 181.
136. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 17.
137. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 18.
138. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 18-19. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 129.
139. Βλ. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 18.
140. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 11-13.
141. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 12.
142. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 19.
143. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 113.
144. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 111.
145. Πρβλ. ένθ' ανωτ. σελ. 110.
146. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 167.
147. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 25.
148. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 169.
149. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 159.
150. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 159.
151. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 131.
152. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 109.
153. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 112.
154. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 116.
155. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 156.
156. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 85.
157. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 89.
158. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 76.
159. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 147.
160. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 77.
161. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 87.
162. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 59-60.
163. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 134.
164. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 52.
165. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 166. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 180.
166. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 46.
167. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 144.
168. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 142.
169. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 165.
170. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 23.
171. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 157.
172. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 167.
173. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 11-13 καί 106. Τού αυτού, Πνευματική πατρότητα... σελ. 179. Τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 92.
174. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 148-149.
175. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 169.
176. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 168.
177. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 36.
178. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 36.
179. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 18 καί 24.
180. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 103.
181. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 177.
182. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 163.
183. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 24.
184. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 177.
185. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 21.
186. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 94.
187. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 103.
188. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 25-26.
189. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 179. Τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 177 καί 179.
190. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 13.
191. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 146 καί 167.
192. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 46-47.
193. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 30.
194. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 60-74.
195. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 48-49.
196. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 153.
197. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 174 καί 175.
198. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 177. Τού αυτού, Η υπακοή... σελ. 31.
199. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 13-14. Τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 146.
200. Βλ. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 45 καί 46.
201. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 14.
202. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 107.
203. Πρβλ. ένθ' ανωτ. σελ. 118.
204. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 94-96.
205. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 26-27.
206. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 170.
207. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 30.
208. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 11.
209. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 104.
210. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 106.
211. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 177.
212. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 33.
213. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 146.
214. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 27.
215. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 188-189.
216. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 76 καί 177.
217. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 21 καί 27.
218. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 181-182.
219. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 15-16.
220. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 188.
221. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 188.
222. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 104.
223. Βλ. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 165.
224. Μ. Μιχαήλ, Πνευματική πατρότητα... σελ. 186.
225. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 13.
226. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 64.
227. Μ. Μιχαήλ, Η υπακοή... σελ. 168. Τού αυτού, Πνευματική πατρότητα... σελ. 18-19, 33 καί 177. Τού αυτού, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Β΄, σελ. 129.
228. Μ. Μιχαήλ, Νοερά προσευχή καί ψυχασθένεια, Α΄, σελ. 174.
229. 'Ενθ' ανωτ. σελ. 94-95.